Forma

Analiza architektury historycznej pokazuje, że przez wiele wieków każdej funkcji odpowiadała rozpoznawalna forma architektoniczna. Pałac miał swój wyraz formalny inny niż fabryka lub budynek ratusza. Z czasem – w związku z postępem technicznym, ale też w wyniku zmian w poglądach estetycznych – różnice zaczęły się zacierać. Forma jest dla twórcy rodzajem języka, z którego komponuje zarówno obiekt architektoniczny, jak i większe zespoły, np. strukturę miasta. Znajomość form zaistniałych w historii architektury, w tym stylów architektonicznych, pozwala korzystać z dostępnych rozwiązań, ale też świadomie je przekraczać.

Na przestrzeni wieków architektów obowiązywały określone style. Stanowiły one wynik możliwości konstrukcyjnych i materiałowych, były modyfikowane i dostosowywane do lokalnych uwarunkowań. Stąd różne odmiany na przykład stylu gotyckiego, charakterystyczne dla poszczególnych krajów czy regionów. Istotne zmiany w formie wznoszonych budynków następowały w miarę rozwoju myśli technicznej. Wspomniany styl gotycki wprowadził łuk ostry, filary i żebra, co umożliwiło wznoszenie budowli smukłych, wysokich i stosowanie dużych otworów okiennych. Również zmiany społeczne, powstawanie i umacnianie się różnych warstw społecznych, np. klasy mieszczańskiej, przyczyniało się do modyfikowania architektury, czego efektem było np. powstanie okazałej kamienicy obok pałacu czy zamku z okresów wcześniejszych.

Style zwane historycznymi zostały w XX wieku zdominowane przez nowe prądy. Szybki rozwój miast, potrzeba wznoszenia nowych budowli, w tym mieszkaniowych, rozwój budownictwa uprzemysłowionego, a także znużenie dotychczasowymi rozwiązaniami spowodowały, powstawanie takiej architektury, której funkcja była najważniejszym elementem, a formę charakteryzowała prostota. Powszechne zastosowanie znalazły takie materiały konstrukcyjne jak stal i żelbet, stwarzając nowe możliwości kształtowania formy architektonicznej. W tym duchu powstawały dzieła takich twórców, jak Ludwig Mies van der Rohe (1886–1969), Walter Gropius (1883–1969) czy Le Corbusier (1887–1965). Przełomem było ogłoszenie przez tego ostatniego w 1927 r. pięciu zasad nowoczesnej architektury, które urzeczywistnił w swoim znanym dziele: willi Savoye.

Le Corbusier uznał, że elementem konstrukcyjnym nośnym budynku jest słup, a nie ściana. Dało to możliwość kształtowania otwartego planu budynku, swobodnego komponowania elewacji i wprowadzania okien poziomych, pasmowych – a także tworzenia przestrzeni rekreacyjnej na płaskim dachu. Powyższe zasady dzisiaj wydają się oczywiste, ale w czasie, gdy zostały sformułowane, były rewolucyjne. Przyczyniły się do długiego okresu panowania modernizmu. Kolejno, czasem równolegle, a na pewno coraz szybciej powstawały nowe kierunki, które dla potrzeb metodologicznych nazwano postmodernizmem, konstruktywizmem, minimalizmem… O ile w przeszłości style funkcjonowały przez wiele dekad, o tyle możliwości techniczne XX i XXI wieku przyczyniły się do przyspieszenia modyfikacji form stosowanych w architekturze. Nawiązując do wypowiedzi architekta Dariusza Kozłowskiego: nie ma już obowiązującego stylu, jest tylko indywidualna wypowiedź znanego twórcy.

Doskonalenie formy ma dwa oblicza. Nowe technologie wspomogły powstawanie form dotychczas niemożliwych lub bardzo trudnych do zaprojektowania. Wprowadzone do architektury tak zwane projektowanie parametryczne (stosowane wcześniej przy konstruowaniu np. form samochodów) dało możliwość tworzenia form niezwykle skomplikowanych, często dużych i efektownych. Techniki wspomagające projektowanie, a także umożliwiające przetworzenie i wykorzystanie niewyobrażalnej ilości danych pozwalają sprostać wymaganiom stawianym przez nowe globalne wyzwania (współczesne zagrożenia, zmiany klimatyczne, pandemie czy migracje), jak również odzwierciedlają nowe potrzeby człowieka. Pozwalają na szeroką skalę realizować architekturę zrównoważoną, w nowy sposób wykorzystującą miejscowe tradycje budownicze i lokalne materiały, taką jak np. Centrum Kulturalne Jean-Marie Tjibaou w Numei na Nowej Kaledonii (Renzo Piano) czy zintegrowaną z krajobrazem, jak np. Centrum Paula Klee, zlokalizowane w Bernie w Szwajcarii (zaprojektowane również przez Renza Piano).

Monika Adamska, Zofia Siewiak-Sojka, Wielka księga architektury, Dragon, Bielsko-Biała 2012

Marco Bussagli, Architektura. Style, techniki, materiały, budowle, twórcy, Świat Książki, Warszawa 2007

Philip Jodidio, Nowe formy, Muza, Warszawa 1998

Léon Krier, Architektura – wybór czy przeznaczenie, Arkady, Warszawa 2001