Zabudowa użyteczności publicznej

Podstawą pojęcia użyteczności publicznej jest służebność i ogólnodostępność. Podczas kształtowania się zabudowy miejskiej pierwsze budynki użyteczności publicznej albo były związane z miejscami kultu, albo były siedzibami władców. Były to miejsca ważne dla lokalnych społeczności, dlatego nadawano im wyróżniającą się formę. Budynki użyteczności publicznej świadczyły o statusie danej społeczności, miasta czy państwa. Obiekty te wyróżniały się w strukturze miast. Ta część z nich, która zachowała się do dzisiaj, świadczy o stylu i preferencjach estetycznych, ale także o dawnych technologiach budowlanych.

W miarę rozwoju cywilizacji i rozwoju miast pojawiało się więcej obiektów, które zaspokajały coraz bardziej różnorodne potrzeby mieszkańców. W czasach świetności starożytnego Rzymu powstała miejska przestrzeń publiczna (Forum Romanum), w której skupiało się centrum życia społecznego mieszkańców. Przestrzeń ta była zabudowana świątyniami, bazylikami (w starożytności bazylika pełniła funkcje targowo-sądowe), znajdował się tam również obiekt przeznaczony na posiedzenia senatu (kuria) czy tabularium (dawne archiwum dokumentów i aktów prawnych). W starożytnym Rzymie znajdowały się również obiekty przeznaczone dla rozrywki mieszkańców, czyli amfiteatry (z najsłynniejszym amfiteatrem Flawiuszów: Koloseum), teatry, cyrki (ówczesne cyrki były miejscami wyścigów). Istniały także termy, szpitale (valetudinaria) czy obiekty związane z edukacją. Duża liczba i różnorodność obiektów użyteczności publicznej już w starożytności charakteryzowała duże ośrodki miejskie. Świadczyła o wysokim stopniu rozwoju cywilizacyjnego państwa.

Forma architektoniczna budynków użyteczności publicznej różniła się w zależności od stylu danej epoki historycznej. Zmieniały się również funkcje: budynki były dostosowywane do konkretnych usług świadczonych w obiekcie, nowych norm prawnych, rozwoju wiedzy i nauki oraz możliwości technologicznych czy lokalizacji geograficznej.

Rozwój technologiczny, który był skutkiem rewolucji przemysłowej w XIX w., wpłynął również na zabudowę miejską. W XIX w. pojawiły się nowe budynki użyteczności publicznej. Pełniły funkcje związane np. z rozwijającym się transportem (dworce kolejowe) czy handlem (pasaże i centra handlowe). Współcześnie budynki użyteczności publicznej pełnią wiele ściśle określonych funkcji (np. szpitale specjalistyczne). Liczba i rodzaj obiektów użyteczności publicznej zależy od wielkości i znaczenia danego ośrodka miejskiego. W najważniejszych z nich znajdują się obiekty o znaczeniu ponadlokalnym lub międzynarodowym, np. siedziba władz państwowych czy organizacji międzynarodowych.

Historycznie najważniejsze obiekty użyteczności publicznej lokalizowane były w centrum osady czy miasta, np. w miastach średniowiecznych najważniejsze tego typu obiekty zlokalizowane były w obrębie głównego rynku. Wraz z postępującą urbanizacją i rozwojem miast funkcje publiczne zaczęły się rozprzestrzeniać poza centrum, tak by zapewnić jak najlepszy dostęp do usług wszystkim mieszkańcom. Obecnie obiekty użyteczności publicznej zapewniające mieszkańcom podstawowe usługi, takie jak edukacja czy zdrowie, powinny być rozmieszczone równomiernie w całej strukturze miasta zgodnie z podstawowymi regułami kompozycji urbanistycznej oraz zgodnie z potrzebami lokalnych społeczności. Odpowiednie rozmieszczenie funkcji w układzie przestrzennym miasta, a wraz z nimi obiektów użyteczności publicznej, umożliwia mieszkańcom bezkonfliktowe i bezpieczne korzystanie z nich – jest to jeden z warunków kształtowania ładu przestrzennego.

Obiekty użyteczności publicznej o podobnych czy uzupełniających się funkcjach często są grupowane w większe założenia urbanistyczne wyróżniające się w strukturze miasta. Takim przykładem mogą być kampusy uniwersyteckie, centra biurowe lub handlowe, parki technologiczne czy też zespoły obiektów administracyjnych.

Budynki użyteczności publicznej świadczą usługi dla całej społeczności, dlatego ich projektowanie jest odmienne od np. zabudowy mieszkaniowej. Definicja zawarta w Rozporządzeniu Ministra Infrastruktury z dnia 26 października 2005 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie pozwala na określenie czy funkcja projektowanego obiektu spełnia warunki użyteczności publicznej. Obiekty zakwalifikowane do tej kategorii muszą spełniać wiele wymogów, takich jak:

• wymagania funkcjonalne dostosowane do usług świadczonych w danym obiekcie;
• wymagania wynikające z przepisów prawa, czyli bezpieczeństwo konstrukcji, bezpieczeństwo użytkowania, zabezpieczenia przeciwpożarowe, ochronę przed hałasem itd.;
• odpowiednie warunki użytkowania, czyli zaopatrzenie w niezbędne media (woda, energia, ogrzewanie) oraz usuwanie nieczystości i wody opadowej;
• zasady BHP, ponieważ obiekty użyteczności publicznej są również miejscami pracy;
• dostosowanie do zasad projektowania uniwersalnego, tak aby zapewnić jak najlepszą dostępność zarówno samego obiektu, jak i usług osobom z niepełnosprawnościami oraz wszystkim grupom społecznym.

1000 dzieł architektury. Najciekawsze budowle i konstrukcje, Wydawnictwo Dragon, Bielsko-Biała 2020

Wacław Parczewski, Krzysztof Tauszyński, Projektowanie obiektów użyteczności publicznej. Dokumentacja budowlana 4, WSiP, Warszawa 2013

Michał Pszczółkowski, Architektura użyteczności publicznej II Rzeczypospolitej 1918–1939. Funkcja, Dom Wydawniczy Księży Młyn, Łódź 2015

Dostosowanie budynków użyteczności publicznej – teoria i narzędzia