Architektura obiegu zamkniętego

Termin ten opisuje rozmaite strategie, takie jak recykling czy wielokrotne wykorzystanie komponentów budowlanych i całych obiektów (reuse), przystosowanie ich do nowych funkcji (adaptive reuse), a także działania na wielu etapach funkcjonowania konstrukcji, od pozyskania pierwotnych surowców, przez ich przetwarzanie i transport, po rozbiórkę (design for disassembly), magazynowanie czy biologiczny rozkład materiałów.

W centrum zainteresowania architektury cyrkularnej znajdują się etapy życia budynków określane w fachowej terminologii jako A i C (A – wydobycie surowców, transport i produkcja, C – rozbiórka i utylizacja). W początkowych fazach funkcjonowania obiektu istotne z punktu widzenia obiegu zamkniętego jest zrównoważone gospodarowanie lokalnymi zasobami i wykorzystanie materiałów z odzysku. Pojawiają się także organizacje i projekty, których celem jest tworzenie baz materiałów i komponentów budowlanych oraz przyznawanie im tzw. paszportów materiałowych. Celem takiego dokumentu jest gromadzenie danych o produkcie i związanym z nim łańcuchu dostaw – te informacje mogą być wykorzystane przez projektantów i użytkowników do podejmowania bardziej zrównoważonych wyborów. Jedną z najbardziej znanych grup zajmujących się gromadzeniem zużytych elementów budynku i ich ponownym włączaniem do obiegu jest belgijska kooperatywa architektoniczna Rotor Deconstruction, natomiast w Polsce prekursorskie działania na tym polu prowadzone są w ramach projektu BUDO, współtworzonego przez NIAiU.

30 marca 2022 r. Komisja Europejska zaproponowała pakiet przepisów i plan działania na rzecz gospodarki cyrkularnej, którego celem jest stopniowe wprowadzanie obowiązku paszportowania materiałów w kluczowych sektorach, takich jak budownictwo. Równocześnie w wielu miejscach powstają „banki” elementów budowlanych. Zasoby gromadzone w takich bankach są rezultatem działalności firm rozbiórkowych, a także pracowni projektowych dostrzegających zarówno architektoniczną, jak i ekonomiczną wartość katalogowania i dystrybucji części budynków w różnych skalach. Wspomniana kooperatywa architektoniczna Rotor Deconstruction uczestniczy w pracach rozbiórkowych, handluje pozyskanymi w ten sposób materiałami oraz opracowuje skuteczne metody demontażu i wykorzystywanie komponentów w ramach nowych struktur budowlanych.
  

Filozofia obiegu zamkniętego i minimalizacji zużycia surowców opiera się na zasadzie 3R: reduce, reuse, recycle (ograniczaj, używaj ponownie, recyklinguj), czasami rozszerzanej o dwa dodatkowe hasła: refuse (odmawiaj) i rot (kompostuj), przy czym ważną rolę odgrywa kolejność składowych elementów. Najkorzystniejsza z punktu widzenia zrównoważonego rozwoju strategią jest redukcja – w przypadku architektury oznaczająca często rezygnację z budowania nowych struktur na rzecz wykorzystania już istniejących konstrukcji. Jeżeli z różnych powodów powstanie budynku od zera w miejscu istniejącego obiektu jest konieczne, należy przyjrzeć się możliwości ponownego użycia – a więc wykorzystania gotowych elementów, pozyskanych przy okazji prac rozbiórkowych. Mogą to być zarówno materiały budowlane, elementy wyposażenia, jak i większe komponenty, takie jak: okna, drzwi, a nawet fragmenty konstrukcji.

Recykling jest rozwiązaniem „ostatecznym”, bo zużywającym energię konieczną do przetworzenia materiału, a zatem przyczyniającym się do emisji znaczących ilości dwutlenku węgla do atmosfery. Jeżeli nie można wykorzystać istniejącego budynku ani jego elementów, pozostaje mechaniczne lub biologiczne rozłożenie surowca na części pierwsze i wykorzystanie ich do produkcji nowych elementów. Istotne jest tu jak największe ograniczenie produkcji odpadów budowlanych, stanowiących obecnie ok. 30% wszystkich odpadów w Unii Europejskiej.
  

W książce Reuse in Construction szwajcarska pracownia baubüro in situ tak definiuje niektóre cechy architektury cyrkularnej:

• addytywność – budowanie z małych elementów, istotna rola połączeń pomiędzy komponentami budowlanymi;
• estetyka kolażu – łączenie różnorodnych elementów, często w nietypowych konfiguracjach;
• czytelność układu konstrukcyjnego – widoczne połączenia i sposób montażu;
• warstwowość – wykorzystywanie materiałów, które nie spełniają współczesnych wymogów budowlanych, jako dodatkowej warstwy projektu;
• lokalność – korzystanie z dostępnych zasobów znajdujących się blisko budowy;
• kodowanie znaczeń i rekonfiguracja – używanie starych elementów w nowych układach, nadawanie im nowej symboliki i wyrazu;
• separacja komponentów – wszystkie styki i połączenia muszą być dostępne i demontowalne;
• odpowiednie tolerancje – już na etapie projektu należy założyć możliwość wykorzystania elementów o zróżnicowanych wielkościach; detale powinny uwzględniać większe tolerancje rozmiarowe niż w przypadku standardowych budynków.

Chociaż wykorzystywanie starych elementów w nowych budynkach nie jest współczesnym pomysłem (np. do budowy bazyliki św. Marka w Wenecji użyte zostały liczne elementy budowlane, takie jak kolumny czy rzeźby, pozyskane jako łup wojenny), to jest szansą na odświeżenie języka form architektonicznych i ukształtowanie paradygmatu, który odpowiadałby wyzwaniom związanym z kryzysem klimatycznym. Może to oznaczać narodziny nowego stylu architektonicznego i nowej estetyki związanej ze stosowaniem bardziej zrównoważonych materiałów i technologii budowlanych.
  

Antropocen. W stronę architektury regenerującej, red. Kacper Kępiński, Adrian Krężlik, Narodowy Instytut Architektury i Urbanistyki, Warszawa 2022

Reuse in Construction, red. Eva Stricker, Guido Brandi, Andreas Sonderegger oraz bauburo in situ: Marc Angst, Barbara Buser, Michel Massmunster, Park Books, Zurich 2022