Architektura kryzysów migracyjnych

Ze względu na efemeryczność budownictwa przeznaczonego na potrzeby migrantów w ramach hasła ograniczono się do opisania kryzysów migracyjnych XX i XXI w. Wiemy jednak, że migracje miały znaczenie państwotwórcze i kulturotwórcze już u początków znanej historii. Migracje (spowodowane najprawdopodobniej m.in. zmianami klimatu i katastrofami naturalnymi) były jednym z głównych czynników przemian politycznych już w antycznej Mezopotamii.

Do głównych przyczyn kryzysów migracyjnych w XX i XXI w. należą wojny i związane z nimi upadki państw, w tym terytoriów zależnych od europejskich potęg kolonialnych. Podczas I wojny światowej około „8 milionów poddanych cara” musiało przymusowo opuścić domostwa, a znacząca liczba muzułmanów uciekła z półwyspu Bałkańskiego do Turcji. Pretekstem do rzezi Ormian, zorganizowanej przez ruch młodoturków, była właśnie wymuszona migracja.

Możliwe, że największe dotychczas ruchy migracyjne są wynikiem II wojny światowej. Szacuje się, że w wyniku zniszczeń, a także decyzji politycznych zwycięzców przemieszczono wówczas ok. 60 milionów ludzi w samej tylko Europie.

 W wyniku utworzenia Izraela i wojny w 1947 r. – do końca 1948 r. z Palestyny wyemigrowało ok. miliona Arabów (muzułmanów i chrześcijan). W wyniku japońskiej okupacji i wojny domowej w Chinach oraz utworzenia Chińskiej Republiki Ludowej migrować musiało do 90 milionów Chińczyków. Rozpad Imperium Brytyjskiego i utworzenie Pakistanu i Indii także wywołało masowe ruchy – muzułmanów na zachód, a hindusów i sikhów na wschód.

 W drugiej połowie XX w. znaczące kryzysy migracyjne były efektem m.in. wojny w Korei i wojny w Wietnamie. Lokalne konflikty w postkolonialnej Afryce spowodowały szereg przymusowych migracji, jak ucieczka Hutu przed ludobójstwem z Burundi do Tanzanii w 1972 r. i inne podobne zdarzenia, klasyfikowane przez UNHCR jako przesiedlenia rejonu Wielkich Jezior Afrykańskich. Kryzys migracyjny z 2015 r. spowodowany wojną w Syrii, kryzys migracyjny na granicy Meksyku i USA oraz inwazja Rosji na Ukrainę to najnowsze przykłady wydarzeń tego typu.
  

Zdarza się, że uchodźcy, czyli ofiary przymusowej migracji, w kraju docelowym nie są poddani segregacji przestrzennej, czyli przymusowi zamieszkania na danym terytorium, narzuconemu na podstawie przynależności do danej grupy (np. w przypadku Ukraińców uciekających przed wojną w 2022 r. do Polski). W takich sytuacjach nie sposób wyodrębnić architektury kryzysu migracyjnego, ponieważ nie buduje się nowych obiektów ani nie przystosowuje się istniejących na potrzeby uchodźców (inaczej niż miało to miejsce w przypadku migracji do Polski spowodowanej wojną w Czeczenii). Ze względu na zróżnicowanie kontekstów kulturowych i społeczno-politycznych konkretnych kryzysów migracyjnych oraz zmienną dynamikę samych kryzysów poniżej zaproponowano typologię opierającą się na wymienieniu cech takiej zabudowy.

Formalne – nieformalne

Architektura przeznaczona na potrzeby uchodźców może być zbudowana w ramach rozwiązań formalnych (prawnych i instytucjonalnych) danego państwa lub nielegalnie. Przykładem działań nieformalnych jest tzw. dżungla pod Calais i zbudowany w jej środku obóz, złożony z baraków i otoczony płotem.

Otwarte – zamknięte

Miejsca przebywania uchodźców organizuje się jako zamknięte lub otwarte. W przypadku miejsc przebywania uchodźców, do których dostęp jest kontrolowany, stopień otwarcia/zamknięcia jest różny. Spektrum dostępności rozciąga się od swobodnego dostępu do danego miejsca do zupełnego zamknięcia, bez możliwości opuszczania terenu przez migrantów – przy jednoczesnym utrudnieniu lub uniemożliwieniu dostępu osobom trzecim, w tym przedstawicielom organizacji pozarządowych.

W tkance miejskiej – odizolowane

Większość skupisk migrantów w początkowej fazie jest de facto obozami. W szczególnych przypadkach, jak np. konflikt izraelsko-palestyński, uchodźcy, którym odmawia się przyznania obywatelstwa, tworzą w miejscach osiedlenia dzielnice miejskie. W Bejrucie takimi obozami, które stały się właściwie częścią tkanki urbanistycznej, są dzielnice Al-Jarmuk i Mar-Elias. Zjawisko wrastania miejsc przebywania uchodźców w strukturę urbanistyczną miasta ma miejsce często wtedy, gdy dotyczy siedlisk samodzielnie budowanych przez migrantów (np. w przypadku migracji Chińczyków do Hongkongu po 1949 r.). Jeżeli państwo docelowego osiedlenia organizuje przestrzenie dla uchodźców, takie wrastanie może nigdy nie mieć miejsca (np. w przypadku obozów dla uchodźców z Wietnamu, które do końca były odizolowane od metropolii Hongkongu).

Drogi – miejsca „docelowego” osiedlenia

Oprócz architektury tymczasowej (która niestety często staje się miejscem zamieszkania uchodźców na dekady) kryzysy migracyjne wytwarzają jeszcze bardziej efemeryczny typ budownictwa, który służy migrantom najczęściej jednorazowo jako miejsce wypoczynku lub schronienie maskujące. Przykładem takiego budownictwa są szałasy budowane przez migrantów próbujących się dostać do USA przez granicę z Meksykiem.

Przystosowane obiekty istniejące – obiekty nowo zbudowane

Przestrzenie dla uchodźców organizuje się również w ramach istniejących obiektów. Przykładami takich przedsięwzięć są nieistniejące już obozy w ogrodzie zoologicznym w Hamburgu (w 1945 r. – dla osób przesiedlonych w wyniku działań wojennych) oraz przestrzenie zorganizowane na lotnisku Tempelhof pod Berlinem dla ofiar kryzysu migracyjnego 2015 r.
  

Mohamed Kamel Doraï, Palestinian Refugee Camps in Lebanon. Migration, Mobility and the Urbanization Process, w: A.J. Knudsen, Jo (James) Whiting, S. Ḥanafī, Palestinian Refugees: Identity, Space and Place in the Levant (Routledge studies on the Arab-Israeli conflict, 9), 2010

Elena Fiddian-Qasmiyeh, Gil Loescher, Katy Long, Nando Sigona, The Oxford Handbook of Refugee and Forced Migration Studies, 2016

Linda Hitchcox, Vietnamese Refugees in Southeast Asian Camps, N.Y. St. Martin’s Press., New York 1991
  

Sam Grabowska, Anxious Architecture: Sleep, Identity, and Death in the US-Mexico Borderlands

Irit Katz, Between Bare Life and Everyday Life: Spatializing Europe’s Migrant Camps