Architektura wernakularna

Wzmożone zainteresowanie środowiska architekturą wernakularną nastąpiło po słynnej wystawie z 1964 r. w Museum of Modern Art w Nowym Jorku zatytułowanej Architektura bez architektów. Katalog i późniejsza publikacja Bernarda Rudofsky’ego zwróciły uwagę na lokalne tradycje z całego świata: budowle oraz całe osiedla i miasta, tworzone bez udziału projektantów.

Architekci i badacze rozczarowani modernistycznym ruchem międzynarodowym, skupiającym się na poszukiwaniu uniwersalnych rozwiązań mogących zaspokoić powojenny głód mieszkaniowy, w latach 70. coraz częściej badali architekturę wernakularną charakterystyczną dla różnych regionów i społeczności. Analizowali budynki tworzone przez rzemieślników z wykorzystaniem technologii przekazywanych i udoskonalanych z pokolenia na pokolenie. Najbardziej do popularyzacji wiedzy o architekturze wernakularnej przyczynił się Paul Oliver – brytyjski badacz, autor trzytomowej Encyclopedia of vernacular architecture of the world (Encyklopedii architektury wernakularnej świata). W latach 90. XX w. oszacował, że jedynie 3% budynków na świecie zostało zaprojektowanych przez wykwalifikowanych architektów.

Suha Ozkan wyróżnia dwa podejścia do architektury wernakularnej: konserwatywne i interpretacyjne. Za najważniejszego przedstawiciela nurtu konserwatywnego uważa Hassana Fathy’ego, egipskiego architekta tworzącego już w latach 40. XX w. całe osiedla i wsie wspólnie z lokalną społecznością na bazie jej dotychczasowych tradycji i doświadczeń budowlanych. Projektant stawał się budowniczym i razem z mieszkańcami wznosił budynki. Chciał, by lokalna architektura stała się powodem do dumy i współtworzyła zarówno tożsamość społeczną, jak i tożsamość krajobrazu. Jego podejście nie spotkało się jednak ze zrozumieniem. Dla mieszkańców nie było ono nowoczesne w ich rozumieniu tego słowa.

Nurt interpretacyjny architektury wernakularnej stanowi natomiast fundament neowernakularyzmu. Typowe dla tego sposobu projektowania jest reinterpretowanie architektury tradycyjnej. Nie jest to powtarzanie rzemieślniczych rozwiązań, a ich częściowe zapożyczenie, często modyfikowane i modernizowane przez projektanta.

W neowernakularyzmie można się spotkać z wykorzystaniem elementów architektury tradycyjnej w budynkach znacznie większych i o innej funkcji. Przemysł turystyczny z jednej strony narzuca architekturę silnie nawiązującą do lokalnej tradycji – tworzącą tożsamość i wyjątkowość danego miejsca, z drugiej jednak strony przyczynia się do powierzchownego kopiowania estetyki danego obszaru, bez zrozumienia istoty wypracowanych przez wiele pokoleń rozwiązań. Przykładem tego zjawiska jest współczesna architektura z terenu Podhala.

Współcześnie (po okresie powszechnego stosowania skomplikowanych technologii i systemów wentylacyjnych, grzewczych i chłodzących w budynkach) można obserwować wzmożone zainteresowanie architekturą wernakularną wśród architektów i badaczy. Wielu szuka tam odpowiedzi na wyzwania, jakie stoją przed nami w związku z postępującą katastrofą klimatyczną, i sposobów na projektowanie zrównoważone – zarówno środowiskowo, jak i społecznie.

Tradycje lokalnego budownictwa wykorzystywały naturalne procesy przewietrzania, akumulacji ciepła i chłodzenia domów. Orientacja budynków względem stron świata, ich forma, sposób łączenia materiałów, wielkość i rozmieszczenie otworów, a także kształt dachu wynikały z lokalnych uwarunkowań i chroniły dom przed negatywnymi skutkami naturalnych procesów przyrodniczych. Materiały budowlane powstawały z kolei w ramach naturalnych procesów bez wykorzystywania energii nieodnawialnej (wykorzystywano np. wysychanie i utwardzanie materiałów na słońcu). Te tradycyjne rozwiązania, blisko związane z lokalnym kontekstem topograficzno-klimatycznym, zaczynają wracać do dyskursu architektonicznego i mogą stać się ważnym elementem kompendium wiedzy w zakresie przeciwdziałania katastrofie klimatycznej.

Architectural Regionalism. Collected Writings on Place, Identity, Modernity, and Tradition, red. Vincent B. Canizaro, Princeton Architectural Press, 2007

Aleksandra Kozłowska, Hassan Fathy. Architekt naszych (i lepszych) czasów

Adrian Krężlik, Krok w tył, skok w przód. Architektura i klimat

Urszula Myga-Piątek, Architektura wernakularna Podhala jako czynnik kształtowania krajobrazu i atrakcyjności turystycznej