Przestrzeń

Definicje przestrzeni są obecne w epistemologii (teorii poznania), która zajmuje się relacjami pomiędzy poznaniem a rzeczywistością, oraz w ontologii, która bada strukturę rzeczywistości, pojęcia bytu, istnienia i jego sposobów, przedmiotu i jego właściwości. Pojęcie przestrzeni pojawia się już w rozważaniach antycznych filozofów, m.in. u Demokryta, Arystotelesa czy Euklidesa. Ten ostatni był twórcą geometrii euklidesowej, która opisywała relacje i własności punktów oraz odcinków na płaszczyźnie i w przestrzeni trójwymiarowej. W filozofii oświecenia zagadnieniem przestrzeni zajmował się Immanuel Kant i Izaak Newton. Kant rozumiał przestrzeń jako warunek podstawowy, w którym muszą zaistnieć wszystkie inne doświadczenia, natomiast Newton wprowadził pojęcie przestrzeni absolutnej, czyli takiej, która może istnieć niezależnie od materii.

Do architektury i urbanistyki pojęcie przestrzeni wprowadził na początku XX wieku Albert E. Brinckmann. Ten niemiecki historyk sztuki zajmował się relacjami, jakie zachodzą pomiędzy budynkami na placach i ulicach miasta. Posługiwał się takimi nowymi pojęciami, jak: ramy przestrzenne, efekt przestrzenny, projektowanie przestrzenne, kształt przestrzenny, wypełnianie i porządkowanie przestrzeni. Brinckmann stworzył trzy koncepcje kształtowania przestrzeni architektoniczno-urbanistycznej: wolnostojące bryły otoczone przestrzenią, otoczenie przestrzeni zabudową architektoniczną oraz tworzenie relacji pomiędzy przestrzenią otaczającą a otaczaną (Chmielewski, 2001, s. 18).

Sposób odczuwania czy opisywania przestrzeni może zależeć od kulturowego doświadczenia człowieka. Amerykański antropolog Edward T. Hall wprowadził do badań nad przestrzenią termin „proksemika”, stanowiący określenie obserwacji posługiwania się przestrzenią, która jest szczególnym wytworem danej kultury (Hall, 1976). Proksemika rozpatruje przestrzeń w trzech aspektach: jako trwałą, półtrwałą i nieformalną. Przestrzeń trwała nie podlega zmianom, buduje wzorce (materialne i niematerialne), które wpływają na większość zachowań człowieka. Budynki i miasta tworzone w odrębnych obszarach kulturowych są materialnymi wytworami przestrzeni trwałej. Człowiek najlepiej rozumie przestrzeń miast z kręgu kulturowego, z którego pochodzi, i najlepiej w niej funkcjonuje. Przestrzeń półtrwała według Halla może podlegać zmianom, jest organizowana przez człowieka (a np. umeblowanie wnętrza może wywoływać określone nastroje). Przestrzeń nieformalna opisuje dystans, jaki zachowują wobec siebie ludzie w określonych zachowaniach społecznych. Zarówno te odległości, jak i zachowania mogą się różnić w zależności od danej kultury.

Człowiek potrzebuje poczucia przynależności do danej przestrzeni. Potrzebuje terytorium terytorium, gdzie będzie się czuł komfortowo i bezpiecznie, oraz przestrzeni, w której będzie spotykał się z innymi na określonych zasadach. Mając to na uwadze, można określić gradację przestrzeni w naszym otoczeniu ze względu na stopień prywatności.

Najbardziej intymna jest przestrzeń prywatna. To przestrzeń naszych mieszkań i domów oraz ewentualnie ich najbliższe otoczenie, tj. ogrody i podwórka znajdujące się w obrębie granic prywatnych działek. W tej przestrzeni spotykają się i pielęgnują relacje bliscy sobie ludzie. Przestrzeń prywatna jest kształtowana przez użytkowników według indywidualnych potrzeb i upodobań. Nie ma ona określonej wielkości: jest to po prostu obszar, który człowiek uznaje za swój dom. W przestrzeni prywatnej czujemy się swobodnie, realizujemy najbardziej podstawowe potrzeby życiowe: jedzenie, spanie, odpoczynek oraz utrzymywanie relacji pomiędzy najbliższymi. Przestrzeń prywatna z zasady jest niedostępna dla osób postronnych – z cudzej przestrzeni prywatnej korzystamy tylko na wyraźne zaproszenie jej użytkowników.

Pojęcie przestrzeni łączy się z pojęciem środowiska. W obu definicjach pojawia się zbiór określonych elementów (ożywionych i nieożywionych), które występują w określonej przestrzeni – czy też na określonym obszarze – i są połączone wzajemnymi relacjami.

Jan Maciej Chmielewski, Teoria urbanistyki w planowaniu i projektowaniu miast, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2001