Przestrzeń

Czy przestrzeń istnieje? Czy ma kształt? Jak ją opisać? W podejściu filozoficznym przestrzeń można zdefiniować jako ogół relacji zachodzących pomiędzy różnymi obiektami, a także jako zbiór tych obiektów. Czym są obiekty? W kontekście architektury mogą to być np. budynki, elementy małej architektury, ale też ich użytkownicy: ludzie, zwierzęta, rośliny. Możemy mówić m.in. o przestrzeni zbudowanej, przekształconej, jak również o przestrzeni pomiędzy budynkami. Opisujemy więc pewien zbiór lub podkreślamy relację, jaka w nim zachodzi. Pojęcie przestrzeni można rozpatrywać także z punktu widzenia innych dziedzin: geografii, fizyki, astronomii czy antropologii.

Przestrzeń, która nas otacza, czyli przestrzeń fizyczna, to obszar, w którym zachodzą zjawiska fizyczne. Przestrzeń geometryczna (euklidesowa) opisuje te zjawiska w trzech wymiarach. Istnieją również inne pojęcia przestrzeni, odnoszące się do zjawisk niematerialnych, m.in. przestrzeń kulturowa, czyli zbiór obiektów i innych zjawisk mający szczególne znaczenie dla określonej grupy ludzi lub obszaru geograficznego (np. europejska przestrzeń kulturowa).

Powyższe definicje łączą pojęcia miejsca, obszaru i relacji (różnego rodzaju), jakie w nim zachodzą.

Definicje przestrzeni są obecne w epistemologii (teorii poznania), która zajmuje się relacjami pomiędzy poznaniem a rzeczywistością, oraz w ontologii, która bada strukturę rzeczywistości, pojęcia bytu, istnienia i jego sposobów, przedmiotu i jego właściwości. Pojęcie przestrzeni pojawia się już w rozważaniach antycznych filozofów, m.in. u Demokryta, Arystotelesa czy Euklidesa. Ten ostatni był twórcą geometrii euklidesowej, która opisywała relacje i własności punktów oraz odcinków na płaszczyźnie i w przestrzeni trójwymiarowej. W filozofii oświecenia zagadnieniem przestrzeni zajmował się Immanuel Kant i Izaak Newton. Kant rozumiał przestrzeń jako warunek podstawowy, w którym muszą zaistnieć wszystkie inne doświadczenia, natomiast Newton wprowadził pojęcie przestrzeni absolutnej, czyli takiej, która może istnieć niezależnie od materii.

Przestrzeń w architekturze

Do architektury i urbanistyki pojęcie przestrzeni wprowadził na początku XX wieku Albert E. Brinckmann. Ten niemiecki historyk sztuki zajmował się relacjami, jakie zachodzą pomiędzy budynkami na placach i ulicach miasta. Posługiwał się takimi nowymi pojęciami, jak: ramy przestrzenne, efekt przestrzenny, projektowanie przestrzenne, kształt przestrzenny, wypełnianie i porządkowanie przestrzeni. Brinckmann stworzył trzy koncepcje kształtowania przestrzeni architektoniczno-urbanistycznej: wolnostojące bryły otoczone przestrzenią, otoczenie przestrzeni zabudową architektoniczną oraz tworzenie relacji pomiędzy przestrzenią otaczającą a otaczaną (Chmielewski, 2001, s. 18).

Sposób odczuwania czy opisywania przestrzeni może zależeć od kulturowego doświadczenia człowieka. Amerykański antropolog Edward T. Hall wprowadził do badań nad przestrzenią termin „proksemika”, stanowiący określenie obserwacji posługiwania się przestrzenią, która jest szczególnym wytworem danej kultury (Hall, 1976). Proksemika rozpatruje przestrzeń w trzech aspektach: jako trwałą, półtrwałą i nieformalną. Przestrzeń trwała nie podlega zmianom, buduje wzorce (materialne i niematerialne), które wpływają na większość zachowań człowieka. Budynki i miasta tworzone w odrębnych obszarach kulturowych są materialnymi wytworami przestrzeni trwałej. Człowiek najlepiej rozumie przestrzeń miast z kręgu kulturowego, z którego pochodzi, i najlepiej w niej funkcjonuje. Przestrzeń półtrwała według Halla może podlegać zmianom, jest organizowana przez człowieka (a np. umeblowanie wnętrza może wywoływać określone nastroje). Przestrzeń nieformalna opisuje dystans, jaki zachowują wobec siebie ludzie w określonych zachowaniach społecznych. Zarówno te odległości, jak i zachowania mogą się różnić w zależności od danej kultury.

Przestrzeń w mieście oraz jej struktura zmienia się wskutek rozwoju miasta lub jego regresu. Zmiany uwarunkowane są czynnikami zewnętrznymi bądź stanowią wynik świadomego ludzkiego działania. Odczuwanie przestrzeni w mieście jest indywidualnym doświadczeniem człowieka, wynikającym z jego możliwości percepcyjnych. Doświadczanie przestrzeni prowadzi do powstawania relacji pomiędzy człowiekiem a danym miejscem, a w ślad za tym do wysoce indywidualnych odczuć i emocji, które się z tym wiążą.

Galeria

Trzy koncepcje kształtowania przestrzeni

Ilustracja inspirowana trzema koncepcjami kształtowania przestrzeni architektoniczno-urbanistycznej określonymi przez Brinckmanna: wolnostojące bryły otoczone przestrzenią, otoczenie przestrzeni zabudową architektoniczną oraz tworzenie relacji pomiędzy przestrzenią otaczającą a otaczaną (Chmielewski, 2001, s. 18).

1/1
Przestrzeń rys. Weronika Reroń
Gradacja przestrzeni

Człowiek potrzebuje poczucia przynależności do danej przestrzeni. Potrzebuje terytorium terytorium, gdzie będzie się czuł komfortowo i bezpiecznie, oraz przestrzeni, w której będzie spotykał się z innymi na określonych zasadach. Mając to na uwadze, można określić gradację przestrzeni w naszym otoczeniu ze względu na stopień prywatności.

Najbardziej intymna jest przestrzeń prywatna. To przestrzeń naszych mieszkań i domów oraz ewentualnie ich najbliższe otoczenie, tj. ogrody i podwórka znajdujące się w obrębie granic prywatnych działek. W tej przestrzeni spotykają się i pielęgnują relacje bliscy sobie ludzie. Przestrzeń prywatna jest kształtowana przez użytkowników według indywidualnych potrzeb i upodobań. Nie ma ona określonej wielkości: jest to po prostu obszar, który człowiek uznaje za swój dom. W przestrzeni prywatnej czujemy się swobodnie, realizujemy najbardziej podstawowe potrzeby życiowe: jedzenie, spanie, odpoczynek oraz utrzymywanie relacji pomiędzy najbliższymi. Przestrzeń prywatna z zasady jest niedostępna dla osób postronnych – z cudzej przestrzeni prywatnej korzystamy tylko na wyraźne zaproszenie jej użytkowników.

Na drugim końcu hierarchii prywatności przestrzeni zewnętrznej jest przestrzeń publiczna, inaczej nazywana przestrzenią wspólną. Pojęcie przestrzeni publicznej jest zdefiniowane w Ustawie z dnia 27 marca 2003 r. o planowanoi i zagospodarowanou przestrzennym (Dz.U. 2021 poz. 741 z późn. zm., zgodnie z którą jest to: „Obszar o szczególnym znaczeniu dla zaspokojenia potrzeb mieszkańców, poprawy jakości ich życia i sprzyjający nawiązywaniu kontaktów społecznych ze względu na jego położenie oraz cechy funkcjonalno-przestrzenne". W definicji zostało podkreślone znaczenie przestrzeni publicznej dla kształtowania relacji społecznych, w czym może sprzyjać odpowiednie jej zagospodarowanie. Przestrzeń publiczna, inaczej wspólna, jest szczególnym dobrem. To wartość, która wpływa na wszystkich jej użytkowników. Podlega szczególnej uwadze ze strony prawnej i jest obszarem badań naukowców z wielu dziedzin.

Przestrzeń a środowisko

Pojęcie przestrzeni łączy się z pojęciem środowiska. W obu definicjach pojawia się zbiór określonych elementów (ożywionych i nieożywionych), które występują w określonej przestrzeni – czy też na określonym obszarze – i są połączone wzajemnymi relacjami.

Środowisko zbudowane jest przestrzenią wytworzoną przez człowieka. Realizuje on w niej swoje podstawowe potrzeby, takie jak praca, wypoczynek, mieszkanie. Środowisko zbudowane zawiera przestrzeń architektoniczno-urbanistyczną (czyli materialną strukturę: budynki, obiekty budowlane, infrastrukturę, tereny zielone), a także wszystkie relacje, które zachodzą pomiędzy użytkownikami i obiektami znajdującymi się w tej przestrzeni. Przestrzeń (czy też środowisko życia) człowieka wymaga odpowiedniego i oszczędnego gospodarowania. Przestrzeń ta jest dobrem wspólnym wszystkich, ale stanowi dobro ograniczone. Odpowiednie gospodarowanie przestrzenią według reguł, które zminimalizują obciążenia dla środowiska, stanowi jedną z głównych zasad zrównoważonego rozwojuzrównoważonego projektowania.

Literatura

Jan Maciej Chmielewski, Teoria urbanistyki w planowaniu i projektowaniu miast, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2001

Anna Franta, Reżyseria przestrzeni: o doskonaleniu przestrzeni publicznej miasta, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków 2004

Edward T. Hall, Ukryty wymiar, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1976

Tomasz Jastrząb, Przestrzenie publiczne we współczesnej urbanistyce i architekturze, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, Poznań 2004

Hanna Libura, Percepcja przestrzeni miejskiej, Instytut Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1990

Christian Norberg-Schulz, Bycie, przestrzeń i architektura, Murator, Warszawa 2000

Yi-Fu Tuan, Przestrzeń i miejsce, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1987

Autor hasła
Elżbieta Kusińska
Data aktualizacji
20.02.2023

Używamy plików cookies na naszej stronie, aby lepiej rozumieć w jaki sposób jest używana i stale ulepszać jej użyteczność. Kontynuując przeglądanie tej strony akceptujesz naszą Politykę Prywatności.