Urbanistyka

Słowo „urbanistyka” pochodzi od łacińskiego urbanus (czyli miejski). Urbanistyka to wiedza o: powstawaniu, budowie, funkcjonowaniu i projektowaniu struktur miejskich. Wiedza ta rozwijała się razem z pierwszymi ludzkimi osadami, kiedy to zaczęto rozwiązywać problemy i wyzwania dotyczące kształtowania przestrzeni wspólnej. Były one związane m.in. z dostosowaniem jej do ukształtowania terenu i warunków klimatycznych, zapewnieniem bezpieczeństwa oraz odpowiednich warunków do zamieszkania i pracy, ale także z porządkowaniem struktur zabudowy, komponowaniem ich w przestrzeni zgodnie z ustalonymi wcześniej zasadami.

Gromadzona przez wieki wiedza z czasem pozwalała ludziom na podejmowanie określonych decyzji związanych z zagospodarowaniem przestrzeni osady czy miasta, a także na tworzenie zasad dotyczących zakładania i rozwoju osad i ośrodków miejskich. Przez wiele wieków architektura i urbanistyka były traktowane jako równorzędne dziedziny, a projektowaniem miast zajmowali się architekci (np. projekt renesansowego Zamościa wykonał w XVI wieku włoski architekt Bernardo Morando). Za twórcę terminu „urbanistyka” uznawany jest hiszpański inżynier Ildefons Cerdà, który w 1867 r. opublikował książkę Teoría general de la urbanización (Ogólna teoria urbanizacji), opisującą jego doświadczenia z projektowaniem urbanistycznym dzielnicy Barcelony Eixample.

Współcześnie urbanistyka to interdyscyplinarna dziedzina nauki zajmująca się przestrzenią zbudowaną przez człowieka oraz różnorodnymi procesami urbanizacyjnymi, którym podlegają miasta. Zajmuje się zarówno analizą przestrzeni zabudowanej, jak i koncepcjami projektowymi.

Historycznie urbanistyka była łączona z architekturą. W najważniejszych opracowaniach dotyczących architektury, takich jak np. traktat O architekturze ksiąg dziesięć Witruwiusza, pojawiały się przemyślenia dotyczące kształtowania nie tylko pojedynczych obiektów, ale i przestrzeni miejskiej. Przez wiele wieków architekci, inżynierowie i inni twórcy poszukiwali najlepszych rozwiązań dla rozplanowania nowych miast i przebudowy istniejących. W zależności od epoki w projektach urbanistycznych uwzględniane były różne czynniki: dostępność do naturalnych zasobów, lokalizacja miasta, możliwości obronne oraz różnorodne udogodnienia dla mieszkańców (np. wyznaczanie miejsc do handlu).

Znaczenie urbanistyki jako nauki wzrosło w okresie rewolucji przemysłowej, w czasie kiedy miasta po wielu wiekach harmonijnego rozwoju zaczęły doświadczać gwałtownej i niekontrolowanej urbanizacji. Od XIX wieku w rozwoju miast pojawił się dodatkowy, zupełnie nowy czynnik – przemysł, który wpłynął zarówno na strukturę urbanistyczną, jak i na warunki życia mieszkańców. Rozwój miast epoki przemysłowej doprowadził do intensyfikacji badań urbanistycznych, zaczęły powstawać projekty miast teoretycznych, w których włączano tereny przemysłowe do obszarów miejskich przy jednoczesnym zapewnieniu komfortu dla użytkowników obszarów mieszkaniowych. Zaczęto również formułować standardy urbanistyczne, według których należało kształtować nowoczesne miasta, takie jak np. Karta ateńska (1933 r.). W dokumencie sformułowano standardy modernizmu w architekturze i urbanistyce, według których powstało wiele nowych założeń urbanistycznych (wdrażanych zwłaszcza po II wojnie światowej).

New urbanism

Na współczesną urbanistykę wpłynęły również inne nurty, takie jak ruch new urbanism. Krytykowano modernistyczne idee budowy miast funkcjonalnych. Postulowano powrót do tradycyjnej kompozycji miast (bardziej przyjaznej człowiekowi), z historycznym centrum oraz z kwartałami zabudowy, zielenią i ulicami o ograniczonym ruchu kołowym. Obecnie pojawia się termin „zrównoważona urbanistyka” (inaczej: zielona urbanistyka), której orędownicy do swoich działań włączają zasady rozwoju zrównoważonego  i starają się minimalizować skutki niekorzystnych zmian klimatycznych dotykających miasta.

W XXI wieku urbanistyka staje się dziedziną coraz bardziej interdyscyplinarną. Do badań nad strukturą miejską włącza się inne gałęzie nauki, takie jak np. socjologia (socjologia miasta), geografia, ekonomia czy prawo. Studia nad działaniem struktury miejskiej prowadzone są przez urbanistów, którzy realizują projekty budowy, przebudowy, rozbudowy oraz integracji różnej wielkości obszarów miejskich. W odróżnieniu od architektury projektowanie urbanistyczne dotyczy dużej skali i wymaga konsultacji z wieloma podmiotami oraz działań w ramach partycypacji społecznej.

Galeria

Teren zurbanizowany, współczesny Paryż – obszar, którym zajmuje się urbanistyka i historyczny obszar zurbanizowany – Dubrownik w Chorwacji.

1/4
Dubrownik, Chorwacja fot. Elżbieta Kusińska
2/4
Dubrownik, Chorwacja fot. Elżbieta Kusińska
3/4
Paryż, Francja fot. Elżbieta Kusińska
4/4
Paryż, Francja fot. Elżbieta Kusińska
Wyzwania współczesnej urbanistyki

W ujęciu historycznym urbanistyka jest nauką o powstawaniu i rozwoju miast, ale współcześnie zajmuje się ona również różnorodnymi wyzwaniami związanymi z planowym rozbudowywaniem i przekształcaniem terenów miejskich pod względem funkcjonalnym, technicznym, estetycznym i kulturowym. Obecnie obszary miejskie to podstawowe środowisko życia większości ludzi na świecie. W 2007 r. w raporcie jednego z departamentów ONZ – United Nations Population Fund pt. State of World Population. Unleashing the Potential of Urban Growth pojawiają się prognozy dotyczące ogólnoświatowej urbanizacji. Według prognoz do roku 2030 większość światowej populacji będzie zamieszkiwała ośrodki miejskie (ok. 5 miliardów). W raporcie z 2018 r. World Urbanization Prospects: The 2018 Revision prognozuje się, że do 2050 r. w miastach będzie mieszkało prawie 70% ludności świata.

Globalne zjawiska związane ze zwiększaniem się powierzchni miast, ale także zmiany klimatyczne czy polityczno-gospodarcze stawiają przed urbanistyką coraz to nowe wyzwania. Miasta stają się bardziej złożonymi i skomplikowanymi strukturami nie tylko pod względem technicznym, ale również kulturowo-społecznym. Na ich obszarze rozgrywają się różnorodne procesy urbanizacyjne. Wiele miast rozwija się, tworząc aglomeracje i megamiasta z wielomilionowymi populacjami. Inne z kolei degradują się i wyludniają.

Przestrzeń zurbanizowana ma swoją strukturę. Składa się na nią układ zabudowy o różnorodnych funkcjach i formach, układ komunikacyjny oraz przestrzenie publiczne, a także obszary przyrodnicze oraz infrastruktura techniczna. Miasto jest również zamieszkane przez grupy społeczne, które są mniej lub bardziej zróżnicowane pod względem kulturowym i mają własne, często sprzeczne ze sobą, potrzeby. Obecnie urbanistyka w kontekście w szczególności kultury europejskiej, odnosi się raczej do badań i przekształceń istniejących obszarów miejskich (w których historyczna zabytkowa tkanka łączy się z nowoczesna zabudową) niż do projektowania nowych ośrodków miejskich. Działania urbanistyczne mają za zadanie dostrzegać i diagnozować procesy i zjawiska, które dzieją się w przestrzeni miejskiej, i za pomocą odpowiedzialnego planowania ograniczać negatywne skutki  procesów urbanizacyjnych oraz wzmacniać trendy, które podnoszą jakość życia mieszkańców miast. Działania te mają również na uwadze uwzględnianie zasad zrównoważonego rozwoju, czyli harmonijny rozwój obszarów zurbanizowanych w połączeniu ze środowiskiem naturalnym, zaspokajaniem potrzeb mieszkańców miast, z zachowaniem zasobów dla przyszłych pokoleń.

Literatura

Jan Maciej Chmielewski, Teoria urbanistyki w projektowaniu i planowaniu miast, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2005

Le Corbusier, Urbanistyka, Centrum Architektury, Warszawa 2015

Le Corbusier, Karta ateńska, Centrum Architektury, Warszawa 2017

Douglas Farr, Sustainable Urbanism, John Wiley & Sons, Hoboken 2008

Sławomir Gzell, Urbanistyka XXI wieku, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2020

Sławomir Gzell, Wykłady o współczesnej urbanistyce, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2015

Wacław Ostrowski, Wprowadzenie do historii budowy miast. Ludzie i środowisko, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2001

Wacław Ostrowski, Urbanistyka współczesna, Wydawnictwo Arkady, Warszawa 1975

Tadeusz Tołwiński, Urbanistyka, Wydawnictwo Zakładu Urbanistyki Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1939

Zbigniew Zuziak, O tożsamości urbanistyki, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków 2008

Linki zewnętrzne

Karta nowej urbanistyki

Raport: State of World Population 2007

Autor hasła
Elżbieta Kusińska
Data aktualizacji
04.04.2022
Zobacz też
Wieś
Historia urbanistyki
Przedmieścia
Przestrzeń
Planetarna urbanizacja
Ruralistyka
Miasto
Projektowanie urbanistyczne
Procesy urbanizacyjne
Spis treści
O Archipedii

Archipedia pomoże Ci uporządkować wiedzę na styku architektury, kultury i środowiska. Podzielona jest na cztery główne działy: Architektura, Przestrzeń, Baukultur/Archikultura i Środowisko. Pokazują one złożone relacje pomiędzy przestrzeniami zorganizowanymi przez człowieka, a środowiskiem naturalnym.

Strona główna Archipedii
Zespół redakcyjny

Redaktorki prowadzące: Marta Baranowska (NIAiU), Katarzyna Domagalska (NIAiU)

Koncepcja struktury: Elżbieta Kusińska (WAPK), Grażyna Schneider-Skalska (WAPK)

Redakcja merytoryczna haseł: Elżbieta Kusińska (WAPK), Grażyna Schneider-Skalska (WAPK), Zespół redakcyjny Kwartalnika RZUT

Redakcja: Wojciech Górnaś (Redaktornia)

Ilustracje: Weronika Reroń

Używamy plików cookies na naszej stronie, aby lepiej rozumieć w jaki sposób jest używana i stale ulepszać jej użyteczność. Kontynuując przeglądanie tej strony akceptujesz naszą Politykę Prywatności.