Procesy urbanizacyjne

Procesy urbanizacyjne to rozmaite przemiany, jakie zachodzą w strukturze miast i osiedli. Mogą dotyczyć różnych aspektów: rozwoju i przekształceń infrastruktury technicznej i zabudowy, zmian demograficznych, zmian w strukturze społecznej czy gospodarczej. Wszystkie wiążą się z obszarem miasta lub bezpośrednio związanego z nim (przestrzennie, gospodarczo lub kulturowo) otoczenia.

Urbanizacja z punktu widzenia socjologii, czyli nauki badającej sposoby funkcjonowania społeczeństw, to proces koncentracji ludności w wybranych miejscach. Nie bez powodu pojęcie to wywodzi się od łacińskiego urbs (tj. miasto), czyli szczególnej, złożonej struktury przestrzennej tworzonej przez człowieka. Urbanizacja dotyczy więc także rozwoju miast, kultury miejskiej i relacji zachodzących pomiędzy obszarem miejskim a jego otoczeniem (obszarem wiejskim). Procesy urbanizacyjne można odpowiednio kontrolować za pomocą działań z zakresu polityki przestrzennej danego miasta, regionu lub kraju.

Przekształcenia terenów zurbanizowanych dzielą się m.in. na urbanizację, suburbanizację, dezurbanizację i reurbanizację.

Urbanizacja obejmuje całokształt procesów powstawania i rozwoju miast. Procesy urbanizacyjne zmieniały się w czasie, miały różną dynamikę. Można mówić o różnych fazach tych procesów w tym samym ośrodku miejskim, lecz w różnych okresach historycznych. Rozwój miast związany jest z odchodzeniem ludności od rolnictwa na rzecz zajęć związanych z handlem, usługami czy edukacją. Proces przemian prowadził do powstania tzw. miejskiego stylu życia. Ludność miast częściej korzystała z usług, dóbr kultury i edukacji, inaczej spędzała czas wolny, a także posiadała inne zasoby materialne niż ludność wiejska.

Galeria

Urbanizacja

Obszar silnie zurbanizowany charakteryzuje się intensywną zabudową z niewielkimi powierzchniami terenów zielonych, które zazwyczaj są terenami zieleni urządzonej – Paryż, Nowy Jork oraz przykłady megaurbanizacji: Hong Kong, Kuala Lumpur, Singapur. 

1/6
Paryż, widok z wieży Eiffla, 2014 rok. fot. Elżbieta Kusińska
2/6
Paryż, widok z wieży Eiffla, 2014 rok. fot. Elżbieta Kusińska
3/6
Nowy Jork fot. dzięki uprzejmości Patrycji Haupt
4/6
Hong Kong fot. dzięki uprzejmości Patrycji Haupt
5/6
Singapur fot. dzięki uprzejmości Patrycji Haupt
6/6
Kuala Lumpur fot. dzięki uprzejmości Patrycji Haupt
Miasta po rewolucji przemysłowej

Na urbanizację bardzo mocno wpłynęła industrializacja – efekt rewolucji przemysłowej. Przemysł był ekonomiczną podstawą rozwoju istniejących ośrodków miejskich i powstawania nowych. Zakłady przemysłowe potrzebowały robotników: w czasie rewolucji przemysłowej ludność masowo przenosiła się ze wsi do miast. W miastach zmieniała się struktura społeczna, rozwijały się nowe klasy społeczne (klasa robotnicza), a co za tym idzie – zmieniał się styl życia. Rozwój przemysłu i duża migracja sprawiły, że miasta w sposób gwałtowny i niekontrolowany zaczęły się przekształcać.

Urbanizacja przyniosła wiele pozytywnych zjawisk: w mieście łatwiej było znaleźć pracę, ludzie mieli dostęp do większej liczby usług, edukacji czy możliwości transportu. Z czasem pojawiały się jednak też negatywne skutki urbanizacji, m.in. nadmierne zagęszczenie ludności, budynki mieszkalne o niskim standardzie, złe warunki sanitarne, zanieczyszczenie środowiska, degradacja obszarów przyrodniczych, dominacja przestrzenna obszarów przemysłowych.

Rozwój urbanizacji w XIX wieku doprowadził do wielu zmian w zagospodarowaniu przestrzennym miast Europy i Ameryki Północnej, które przeżywały rozwój gospodarczy, ale też doświadczały zmian politycznych i niepokojów społecznych. W odpowiedzi na zagrożenia, jakie niosły procesy urbanizacyjne, zaczęły się pojawiać koncepcje przebudowy miast przemysłowych lub budowy nowych ośrodków, w których obszar przemysłowy byłby integralną częścią struktury miejskiej. Projekty te miały pogodzić rozwój przemysłowy z odpowiednimi warunkami życia dla mieszkańców, zwłaszcza dla nowej klasy robotniczej (np. koncepcja miasta – ogrodu Ebenezera Howarda). Dzięki teoretycznym koncepcjom urbanistycznym z przełomu XIX i XX wieku z czasem udało się wypracować standardy współczesnego projektowania urbanistycznego, uwzględniającego np. odpowiednią gęstość zabudowy, dostęp do terenów zielonych czy infrastruktury technicznej, a także przetestować je w praktyce.

W XX w. urbanizacja doprowadziła do znacznego rozwoju terytorialnego części miast, wskutek czego zmieniła się również ich struktura. Współczesne miasta od czasów rewolucji przemysłowej podlegają wielu procesom urbanizacyjnym. Często przekształcają się w większe metropolie, tworząc aglomeracje i konurbacje. Zamiast miast z wyraźnie wydzielonym centrum powstają aglomeracje coraz większe obszarowo, ze skomplikowanymi układami przestrzennymi. Współcześnie można mówić o zjawisku megaurbanizacji, czyli rozwijania się ośrodków miejskich w największej skali (o wielomilionowej liczbie mieszkańców). Takie zjawiska są widoczne zwłaszcza w krajach rozwijających się (zgodnie z definicją Międzynarodowego Funduszu Walutowego) takich jak Chiny czy Indie. 

Według prognoz w wieku XXI – wraz z przenoszeniem się coraz większej liczby ludności do miast – będzie powstawało coraz więcej megastruktur miejskich. W 2007 r. w raporcie jednego z departamentów ONZ, Funduszu Ludnościowego Narodów Zjednoczonych, pt. State of world population. Unleashing the Potential of Urban Growth pojawiły się prognozy dotyczące ogólnoświatowej urbanizacji. Według nich do roku 2030 większość światowej populacji będzie zamieszkiwała ośrodki miejskie (ok. 5 miliardów). W raporcie z 2018 r. World Urbanization Prospects: The 2018 Revision prognozuje się, że do 2050 r. w miastach będzie mieszkało prawie 70% ludności świata. Procesy urbanizacyjne zachodzące w poszczególnych miastach na świecie można obserwować na wykresie poniżej.

Współcześnie poziom urbanizacji w poszczególnych krajach czy regionach jest różny. Można go opisać poprzez wskaźnik urbanizacji, który mówi o stopniu rozwoju danego obszaru. Jest to procentowy udział mieszkańców miast w ogólnej liczbie ludności danego kraju czy regionu. Wskaźnik ten jest ściśle określony do celów statystycznych. Wskaźnik urbanizacji zdefiniowany np. przez Eurostat to DEGURBA (degree of urbanization). Służy on do zaklasyfikowania jednostek administracyjnych do grup o różnej gęstości zaludnienia: miast (DEGURBA 1), małych miast (DEGURBA 2) i obszarów wiejskich lub mało zaludnionych (DEGURBA 3). Stopień urbanizacji DEGURBA jest używany również w danych statystycznych opracowywanych przez GUS dot. stopnia urbanizacji poszczególnych rejonów w Polsce.

Galeria

Dynamika populacji

Rozwój ośrodków miejskich i ich perspektywy do 2035 roku. Źródło danych: Luminocity3d.org

1/1
rys. Weronika Reroń
Suburbanizacja

Historyczne miasta miały wyraźnie zakreśloną granicę, zwartą zabudowę z wydzielonym centrum. Granice przyjmowały różne formy przestrzenne. Do XIX w. były to najczęściej mury obronne. Tereny otaczające współczesne miasta stają się coraz mniej terenami wiejskimi i podlegają procesowi suburbanizacji (czytaj dalej), czyli urbanizacji strefy podmiejskiej. Dzieje się to zwłaszcza na obszarach, na które ekonomicznie silnie oddziałują nieodległe duże ośrodki miejskie.

Galeria

Urban sprawl

Rozlewanie się miast (ang. urban sprawl) to zjawisko typowe dla miast amerykańskich, ale dotyczące także europejskich. Proces ten inaczej nazywamy eksurbanizacją lub suburbanizacją czyli dynamicznym i w dużej mierze niekontrolowanym rozrostem przedmieść. Jako przykład, ekspansja urbanistyczna Las Vegas w latach 1985-2020, opracowana na podstawie symulacji Google Earth. 

1/4
Suburbanizacja Las Vegas w latach 1985-2020 rys. Weronika Reroń
2/4
Las Vegas, 1985 rok  rys. Weronika Reroń
3/4
Las Vegas, 2005 rok  rys. Weronika Reroń
4/4
Las Vegas, 2020 rok  rys. Weronika Reroń
Dezurbanizacja, reurbanizacja

Długotrwały odpływ mieszkańców na przedmieścia może prowadzić do zmniejszania się liczby ludności w samym mieście. Proces ten stanowi kolejny etap suburbanizacji, w którym obszary wokół ośrodków miejskich stają się bardziej zagęszczone niż samo miasto. Wraz z migracją ludności na przedmieścia lub do mniejszych ośrodków miejskich następuje dekoncentracja, czyli rozproszenie różnego rodzaju usług i handlu na coraz większym terenie. Mowa wówczas o zjawisku dezurbanizacji. Proces ten jest uznawany za kolejny etap rozwoju miast, ale nie każdy ośrodek miejski doświadcza procesu dezurbanizacji.

Reurbanizacja to proces odradzania się ośrodków miejskich, najczęściej wskutek podejmowanych odgórnie inicjatyw, projektów czy programów rewitalizacji obszarów śródmiejskich. Reurbanizacja ma na celu przywrócenie znaczenia centralnym strefom miast poprzez np. zwiększenie liczby obszarów mieszkaniowych oraz zapewnienie mieszkańcom odpowiedniej infrastruktury i usług, zwłaszcza usług społecznych.

Literatura

Mirosława Czerny, Globalizacja i rozwój. Wybrane zagadnienia geografii gospodarczej świata, PWN, Warszawa 2005

Piotr Eberhardt, Procesy megaurbanizacyjne na świecie, „Roczniki Nauk Społecznych”, t. 2(38)/2010, s. 17–38

Bohdan Jałowiecki, Proces urbanizacji a relacje miasto–wieś, PWN, Warszawa 1987

Daniela Szymańska, Jadwiga Biegańska, Fenomen urbanizacji i procesy z nim związane, „Studia Miejskie”, t. 4/2011, s. 13–38

Jan Węgleński, Urbanizacja. Kontrowersje wokół pojęcia, PWN, Warszawa 1983

Janusz A. Ziółkowski, Urbanizacja, miasto, osiedle. Studia socjologiczne, PWN, Warszawa 1965

Linki zewnętrzne

Mapy rozwoju urbanizacyjnego na świecie do roku 2030

Rozwój ośrodków miejskich i ich perspektywy do 2035 roku

Symulacja ekspansji urbanistycznej – suburbanizacji okolic Las Vegas

Wielka ekspansja miast chińskich - Guardian Cities 

Typy gmin w Polsce zgodnie ze stopniem urbanizacji (DEGURBA) w 2018 roku

Autor hasła
Elżbieta Kusińska
Data aktualizacji
14.04.2022
Zobacz też
Wieś
Historia urbanistyki
Suburbanizacja
Planetarna urbanizacja
Miasto
Urbanistyka
Gospodarka przestrzenna
Globalne wyzwania
Środowisko zbudowane
Spis treści
O Archipedii

Archipedia pomoże Ci uporządkować wiedzę na styku architektury, kultury i środowiska. Podzielona jest na cztery główne działy: Architektura, Przestrzeń, Baukultur/Archikultura i Środowisko. Pokazują one złożone relacje pomiędzy przestrzeniami zorganizowanymi przez człowieka, a środowiskiem naturalnym.

Strona główna Archipedii
Zespół redakcyjny

Redaktorki prowadzące: Marta Baranowska (NIAiU), Katarzyna Domagalska (NIAiU)

Koncepcja struktury: Elżbieta Kusińska (WAPK), Grażyna Schneider-Skalska (WAPK)

Redakcja merytoryczna haseł: Elżbieta Kusińska (WAPK), Grażyna Schneider-Skalska (WAPK), Zespół redakcyjny Kwartalnika RZUT

Redakcja: Wojciech Górnaś (Redaktornia)

Ilustracje: Weronika Reroń

Używamy plików cookies na naszej stronie, aby lepiej rozumieć w jaki sposób jest używana i stale ulepszać jej użyteczność. Kontynuując przeglądanie tej strony akceptujesz naszą Politykę Prywatności.