Układ przestrzenny

Każde miasto, jako jednostka przestrzenna o zwartej zabudowie, ma własny układ przestrzenny, który jest dla niego charakterystyczny. Jest to nie tylko fizyczna przestrzeń zbudowana, ale też niematerialna struktura związana z relacjami społecznymi zachodzącymi w mieście czy jego struktura administracyjna. Socjolog Aleksander Wallis, który badał relacje pomiędzy człowiekiem, społecznością a przestrzenią architektoniczno-urbanistyczną, postrzegał miasto jako dwa współzależne układy: urbanistyczny i społeczny.

Układ urbanistyczny to różnorodne struktury przestrzenne zbudowane przez człowieka, przeplatające się z elementami przyrodniczymi. Układ społeczny to mieszkańcy miasta wraz z ich różnorodnymi potrzebami i relacjami, które się między nimi tworzą, a także zasady i reguły, według których funkcjonują. Wallis postrzegał oba układy jako powiązane i współzależne od siebie.

Każde miasto w ciągu swojego istnienia wykształca własny układ przestrzenny, kształtowany przez społeczności je zamieszkujące, ale również zależy od zewnętrznych uwarunkowań gospodarczo-politycznych.

Układ urbanistyczny miasta składa się z różnorodnych przenikających się struktur, tj.:

  • układów zabudowy i przestrzeni otwartych o różnych funkcjach,
  • układów komunikacyjnych w postaci ciągów pieszych, kołowych, rowerowych, linii tramwajowych, kolejowych czy metra,
  • infrastruktury technicznej, która zapewnia mieszkańcom miasta dostęp do mediów: wody, energii elektrycznej, gazu czy odpływu ścieków,
  • obszarów naturalnych, na które składa się ukształtowanie terenu, obszary przyrodnicze, tereny zielone czy różnorodne cieki lub zbiorniki wodne.
Wszystkie składowe układu urbanistycznego są od siebie zależne i niezbędne do prawidłowego funkcjonowania ośrodka miejskiego. W układzie urbanistycznym bardzo ważna jest kompozycja przestrzenna, która porządkuje struktury miejskie, umożliwia mieszkańcom lepszą orientację w przestrzeni miasta oraz wprowadza ład przestrzenny.

Układ społeczny miasta tworzą jego użytkownicy. Są to różnorodne grupy społeczne o odmiennych lub podobnych potrzebach, umiejętnościach, wiedzy, ale również pewnych ograniczeniach. Do dobrego funkcjonowania miasta potrzebne są czytelne reguły, według których może funkcjonować cała jego społeczność (przepisy prawne o charakterze ogólnokrajowym i lokalnym oraz odpowiednia struktura administracyjna do zarządzania miastem). Dobrze działające miasto powinno zapewniać harmonijne współfunkcjonowanie układu przestrzennego i społecznego.

Układ urbanistyczny i wszystkie elementy jego struktury zapewniają społeczności zaspokajanie potrzeb życiowych, takich jak mieszkanie, edukacja, usługi czy rekreacja. Społeczeństwo dba o trwałość i rozwój układu urbanistycznego poprzez odpowiednie regulacje prawne, ochronę najważniejszych elementów struktury miasta oraz inwestycje.

Forma

Większość miast to ośrodki o długiej historii rozwoju i przekształceń układu urbanistycznego. Jednak miasta zakładane są także współcześnie. W tym zakresie wyróżnia się dwa główne rodzaje: ośrodki zakładane według planu urbanistycznego oraz spontanicznie, co skutkuje formą nieregularnych układów przestrzennych.

Plany urbanistyczne miast sporządzane były już w starożytności. Jednym z pierwszych i najbardziej znanych jest plan Miletu w starożytnej Grecji stworzony przez Hippodamosa w V wieku p.n.e. Plan miasta opierał się na ortogonalnym układzie ulic i kwartałów miejskich z wydzieloną w centrum agorą, głównym placem otoczonym reprezentacyjnymi budynkami. Plan hippodamejski przez wiele wieków w świecie antycznym wyznaczał zasady zakładania nowych ośrodków miejskich.

Geometryczne plany urbanistyczne, według których zakładane były miasta, mają różne formy. Istnieją układy:

  • promienisto-koncentryczne powstałe na okręgu lub kształcie gwiazdy (np. renesansowe miasta idealne);
  • linearne (np. miasto linearne hiszpańskiego urbanisty Artura Sorii y Maty);
  • osiowe (np. miasta barokowe);
  • rusztowe z ortogonalną siatką ulic wydzielającą kwadratowe lub prostokątne kwartały (taki układ urbanistyczny jest charakterystyczny dla wielu amerykańskich miast).

Miasto o nieregularnym układzie urbanistycznym zazwyczaj zawdzięcza swój rozwój różnym czynnikom: nietypowemu ukształtowaniu terenu czy zmiennym warunkom w funkcjonowaniu miasta, np. ekonomicznym lub społecznym. Często wynika jednak z braku czytelnych zasad i przepisów związanych z zagospodarowaniem przestrzennym. Taki układ zwykle nazywa się organicznym. Miasto rozwija się spontanicznie, w zależności od warunków, podobnie jak żywy organizm. Struktura przestrzenna takiego miasta jest nieregularna, ulice przecinają się pod różnymi kątami, przestrzenie publiczne i kwartały zabudowy mają rozmaite kształty i są różnej wielkości. Wiele współczesnych miast ma historyczne części, które w przeszłości rozwijały się w sposób organiczny. Wprowadzane regulacje planistyczne sprawiły, że późniejsze fragmenty powstały już według planów urbanistycznych.

Układ przestrzenny miasta niezależnie od formy przestrzennej powinien być kształtowany według zasad kompozycji urbanistycznej. Umożliwia to wprowadzanie ładu przestrzennego oraz ułatwia orientację w przestrzeni mieszkańcom. Czytelny układ urbanistyczny o harmonijnej kompozycji ma walory nie tylko funkcjonalne (np. łatwa orientacja w przestrzeni miasta, wygodna komunikacja), ale również estetyczne.

Galeria

Układy urbanistyczne

Przykłady różnych układów przestrzennych wybranych miast. 

1/3
Geometryczny plan urbanistyczny Nowej Huty powstałej według określonego projektu urbanistycznego. ilustracja na podstawie zdjęcia satelitarnego: Weronika Reroń
2/3
Nieregularny układ urbanistyczny historycznego centrum Sevilli w Hiszpanii, które rozwijało się w sposób organiczny. ilustracja na podstawie zdjęcia satelitarnego: Weronika Reroń
3/3
Regularny układ miasta amerykańskiego Waszyngton. ilustracja na podstawie planu autorstwa Pierre'a L'Enfanta: Weronika Reroń
Obraz miasta

Układ przestrzenny miasta jest postrzegany przez mieszkańców oraz gości w bardzo zindywidualizowany sposób. Każdy osoba ma własne doświadczenia przestrzeni miejskiej wynikające z bieżących doznań zmysłowych i z pamięci wcześniejszych doświadczeń. Zapamiętywane są obrazy przestrzeni zmieniającej się w czasie; trasy, którymi przemieszczają się ludzie, oraz miejsca, w których się zatrzymują. Różne grupy społeczne mogą mieć odmienne wyobrażenia tej samej rzeczywistości. Dzieci inaczej zapamiętują obrazy otoczenia niż osoby dorosłe, a osoby, które tylko odwiedzają miasto, postrzegają je w odmienny sposób niż jego mieszkańcy.

Badaniami nad doświadczeniami w zapamiętywaniu obrazów miasta zajmował się w latach 60. XX wieku amerykański architekt i urbanista Kevin Lynch. Analizował on sposób postrzegania miasta przez mieszkańców oraz wpływ różnych form przestrzennych na te odczucia. Lynch poszukiwał odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób ulepszyć wizerunek miasta, jak ułatwić ludziom poruszanie się w jego przestrzeni oraz jak efektywniej ją zagospodarować. Jego badania były wyjątkowe, ponieważ dotyczyły nie tylko obiektywnych pomiarów przestrzeni, ale też subiektywnych doświadczeń jednostek poruszających się po mieście. W tym celu Lynch przeprowadzał wywiady oraz analizował mapy mentalne określonej przestrzeni rysowane przez uczestników badań. Mapy mentalne były zindywidualizowane oraz niedokładne, ponieważ badani odwzorowywali tylko te obiekty przestrzenne, które najbardziej zapadały im w pamięć. Na podstawie tych prac Lynch doszedł do wniosku, że w przestrzeni miejskiej (niezależnie od analizowanego obszaru) występują wspólne elementy, które są zapamiętywane.

Kevin Lynch przedstawił teorię, w której opisał podstawowe elementy struktury miasta, wpływające na jego wizerunek i kształtujące jego układ przestrzenny. Te elementy to ścieżki (wszystkie drogi, którymi przemieszczają się ludzie), krawędzie (linearne elementy stanowiące granice pomiędzy różnymi fragmentami miasta), regiony (bardziej lub mniej zdefiniowane charakterystyczne obszary w mieście), punkty orientacyjne (elementy charakterystyczne umożliwiające lokalizację w przestrzeni), węzły (miejsca przecięcia się komunikacji lub kumulacji różnych funkcji).

Ścieżki, ulice, ciągi spacerowe, drogi, po których przemieszczają się ludzie, stanowią podstawowy układ odniesienia dla pozostałych elementów struktury przestrzennej miasta. Ich kierunek: zakręty, ciągłość, jednokierunkowość, decydują o tożsamości miasta.

Krawędzie lub pasma graniczne to linearne elementy takie jak: rzeki, torowiska, mury, które nie są przez ludzi używane i określane jako ścieżki. To bardziej lub mniej zdefiniowana granica pomiędzy dwiema miasta.

Rejony to elementy przestrzeni o charakterystycznych cechach formalnych, symbolicznych czy społecznych, odróżniających dany obszar od innego. Mogą to być dzielnice śródmiejskie lub peryferyjne dzielnice mieszkaniowe, obszary przemysłowe. Rejony w mieście są zazwyczaj obszarami czytelnymi dla ogółu mieszkańców.

Punkty węzłowe są miejscami przecięcia się głównych arterii komunikacyjnych, to: place, przystanki, stacje metra, dworce lotnicze lub kolejowe. Charakteryzują się dużym natężeniem ruchu, mają znaczenie funkcjonalne i są zapamiętywane dzięki specyficznej formie przestrzennej.

Punkty orientacyjne, inaczej dominanty, to fizyczne obiekty, takie jak np.: budynki, góry, pomniki czy inne obiekty będące zewnętrznym układem odniesienia umożliwiającym orientację w mieście. Punkty orientacyjne są łatwe do zidentyfikowania i wyraźnie kontrastują z otoczeniem. Przyczyniają się do poczucia przynależności do miasta, identyfikacji z daną przestrzenią. Dla osób, które odwiedziają dane miejsce lub miasto, dominanty stają się symbolami miasta.

Wybitne elementy krajobrazu to np.: założenia urbanistyczne, budynki lub krajobrazy, które wywołują silne przeżycia emocjonalne. Elementy, które zapisały się w kanonie architektury czy sztuki. Skala przeżycia przestrzeni nie jest zależna od jej wielkości – nie zawsze największe założenia dostarczają największych doznań.

Lynch opisał swoje badania nad strukturą miasta w książce Obraz miasta, która przyczyniła się do szerszego spojrzenia na projektowanie urbanistyczne i włączenia do projektowania aspektu humanistycznego: punktu widzenia odbiorcy i użytkownika przestrzeni miejskiej.

Elementy kompozycji urbanistycznej

Badaniami nad układem przestrzennym miasta i elementami, które je tworzą, zajmował się również polski architekt i urbanista prof. Kazimierz Wejchert. Razem z żoną Hanną Adamczewską-Wejchert zrealizował wiele projektów urbanistycznych, np. Nowe Tychy po II wojnie światowej. Na podstawie pracy badawczej zaproponował własną teorię kształtowania przestrzeni miejskiej opartą na sekwencji wnętrz urbanistycznych, kształtowaniu kompozycji urbanistycznej – odpowiedniego porządkowania i hierarchii elementów przestrzennych tworzących miasto. Wejchert wyróżnił główne elementy struktury przestrzennej oddziaływującej na obserwatora w mieście, takie jak ulice, rejony, pasma graniczne, dominanty, wybitne elementy krajobrazu, punkty węzłowe oraz znaki szczególne.

Wprowadził również pojęcie wnętrza urbanistycznego, czyli przestrzeni urbanistycznej ograniczonej (podobnie jak we wnętrzu budynku) elementami przestrzennymi stanowiącymi jej ściany, podłogę i strop. Elementy budujące wnętrze urbanistyczne stanowiły według Wejcherta podstawowe elementy kompozycji urbanistycznej, dzięki której można kształtować estetyczny obraz miasta i budować ład przestrzenny.

Badania nad strukturą przestrzenną miasta u Lyncha i Wejcherta pokazują pewne wspólne elementy (np. punkty węzłowe, granice, rejony, drogi). Co ważne, koncentrowały się na postrzeganiu środowiska miejskiego przez odrębne jednostki. Najważniejsze jednak jest w tych badaniach to, że skupiały się na budowaniu przestrzeni miejskiej tak, aby była ona zarówno czytelna, zrozumiała i przyjazna dla odbiorcy, jak również harmonijna i piękna.

Literatura

Bohdan Jałowiecki, Człowiek w przestrzeni miasta, Śląski Instytut Naukowy, Katowice 1984

Jan Gehl, Miasta dla ludzi, RAM, Kraków 2014

Wade Graham, Miasta wyśnione. Siedem wizji urbanistycznych, które kształtują nasz świat, Karakter, Kraków 2016

Ebenezer Howard, Miasta – ogrody jutra, Centrum Architektury, Warszawa 2015

Artur Jabłoński, Jak to działa? Miasto, SBM, Warszawa 2017

Kevin Lynch, Obraz miasta, Archivolta, Węgrzyce 2011

Charles Montgomery, Miasto szczęśliwe. Jak zmienić nasze życie zmieniając nasze miasta, Wysoki Zamek, Kraków 2015

Wacław Ostrowski, Wprowadzenie do historii budowy miast, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2001

Zbigniew Paszkowski, Historia idei miasta od antyku do renesansu, Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny, Szczecin 2015

Kazimierz Wejchert, Elementy kompozycji urbanistycznej, Arkady, Warszawa 1984

Linki zewnętrzne

Karta przestrzeni publicznej TUP

Autor hasła
Elżbieta Kusińska
Data aktualizacji
04.04.2022
Zobacz też
Historia urbanistyki
Planowanie przestrzenne
Kompozycja urbanistyczna
Elementy miasta
Dziedzictwo kulturowe
Projektowanie urbanistyczne
Forma
Spis treści
O Archipedii

Archipedia pomoże Ci uporządkować wiedzę na styku architektury, kultury i środowiska. Podzielona jest na cztery główne działy: Architektura, Przestrzeń, Baukultur/Archikultura i Środowisko. Pokazują one złożone relacje pomiędzy przestrzeniami zorganizowanymi przez człowieka, a środowiskiem naturalnym.

Strona główna Archipedii
Zespół redakcyjny

Redaktorki prowadzące: Marta Baranowska (NIAiU), Katarzyna Domagalska (NIAiU)

Koncepcja struktury: Elżbieta Kusińska (WAPK), Grażyna Schneider-Skalska (WAPK)

Redakcja merytoryczna haseł: Elżbieta Kusińska (WAPK), Grażyna Schneider-Skalska (WAPK), Zespół redakcyjny Kwartalnika RZUT

Redakcja: Wojciech Górnaś (Redaktornia)

Ilustracje: Weronika Reroń

Używamy plików cookies na naszej stronie, aby lepiej rozumieć w jaki sposób jest używana i stale ulepszać jej użyteczność. Kontynuując przeglądanie tej strony akceptujesz naszą Politykę Prywatności.