Zielono-niebieska infrastruktura

Idea traktowania ekosystemów przyrodniczych jak infrastruktury, czyli zasobu o użytkowej funkcji, pojawiła się w połowie lat 80. XX w. Naukowcy na jednym ze spotkań z cyklu „Człowiek i biosfera” („Man and Biosphere Programme” – MAP) dotyczących urbanistyki sformułowali termin infrastruktura ekologiczna, który stanowi istotny czynnik w projektowaniu obszarów miejskich w sposób zrównoważony (da Silva, Wheeler 2017).

Termin zielona infrastruktura został użyty w USA w raporcie utworzonym przez Florida Greenways Commission w 2004 r. Raport wskazywał na równe znaczenie systemu obszarów zielonych oraz infrastruktury technicznej – w związku z tym, że połączone w całość ekosystemy przyrodnicze utrzymują czyste powietrze i wodę oraz korzystnie oddziałują na społeczeństwo. Obecnie środowisko przyrodnicze uznaje się za jeden z trzech podstawowych filarów (obok gospodarki i społeczeństwa) zrównoważonego rozwoju. W związku z tym uwzględnianie zielonej infrastruktury stało się jednym z elementów planowania obszarów miejskich zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju. Od ok. 10 lat Unia Europejska publikuje dokumenty strategiczne, w których zawarte są rekomendacje dla krajów członkowskich dotyczące wykorzystania zielono-niebieskiej infrastruktury w planowaniu i zarządzaniu przestrzenią (Szulczewska 2020).
  

Obszary przyrodnicze w terenie zurbanizowanym mają różnorodne i szerokie działanie. Przede wszystkim przyczyniają się do usuwania niekorzystnych zjawisk związanych z nadmierną zabudową terenu, z zanieczyszczeniem powietrza, a także z efektami zmian klimatycznych.

Zaletą zielono-niebieskiej infrastruktury jest elastyczność rozwiązań, możliwość dopasowania ich do rozmaitych funkcji terenów miejskich i różnej skali założeń, a także realizacji wielu zadań równocześnie. Poszczególne elementy tej infrastruktury można łączyć z infrastrukturą drogową, wykorzystywać w projektowaniu przestrzeni publicznych, budynków użyteczności publicznych czy nawet prywatnych domów i mieszkań.

Najważniejsze zadania urządzeń zielono-niebieskiej infrastruktury to:

• lokalna retencja wody opadowej (zatrzymywanie wody deszczowej w miejscu opadu umożliwia odciążenie tradycyjnej kanalizacji deszczowej oraz nawadnianie terenów zielonych, dodatkowo woda deszczowa może być oczyszczana i zagospodarowana w celu dalszego użytku na zewnątrz i wewnątrz budynków);
• zmniejszanie zanieczyszczenia powietrza i pochłanianie dwutlenku węgla;
• ochładzanie powietrza i zapobieganie powstawaniu efektu miejskiej wyspy ciepła.

Najczęściej w ramach zielono-niebieskiej infrastruktury pojawiają się inwestycje, dzięki którym możliwe jest zatrzymanie wód opadowych i odpowiednie ich zagospodarowanie na miejscu. Najprostszym z takich rozwiązań jest zastępowanie powierzchni utwardzonych terenem biologicznie czynnym – ale w ramach inwestycji mogą również powstawać dodatkowe elementy, takie jak ogrody deszczowe, rowy chłonne czy oczyszczalnie roślinne. Już samo występowanie zieleni, uzupełnianej różnego rodzaju lokalnymi zbiornikami wodnymi, przyczynia się do obniżenia zanieczyszczenia powietrza oraz poprawy lokalnego mikroklimatu. Bardzo ważny jest wpływ zielono-niebieskiej infrastruktury na utrzymanie i tworzenie nowych ekosystemów w obszarze miejskim.

Zastępowanie terenów utwardzonych różnorodnymi formami zieleni i wody zwiększa bioróżnorodność, a przede wszystkim tworzy nowe siedliska dla owadów, ptaków czy ssaków.
  

Najważniejszą cechą elementów zielono-niebieskiej infrastruktury jest tworzenie powierzchni biologicznie czynnych o różnym działaniu. Do powierzchni biologicznie czynnych zaliczane są również zielone dachy i zielone ściany budynków. Wprowadza się je często w miejscach o bardzo intensywnej zabudowie, którą nie zawsze można wykorzystać na zieloną powierzchnię terenu.

Zielone dachy mają korzystne parametry izolacyjne, ale również przyczyniają się do zatrzymywania nadmiernego spływu powierzchniowego. Nowe technologie umożliwiają zakładanie zielonych dachów o różnorodnych formach. Dzięki temu mogą powstawać nowe przestrzenie rekreacyjne dla mieszkańców miast, takie jak ogrody na dachu Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego.

Zielone ściany na budynkach mają podobne parametry izolacyjne co zielone dachy. Również mogą zatrzymywać wodę opadową, ale przede wszystkim przyczyniają się do redukcji CO2 i do oczyszczania powietrza. Zielone ściany bardzo często stają się efektownym wykończeniem elewacji budynków, dopełniającym kompozycję architektoniczną.

Głównym założeniem zielono-niebieskiej infrastruktury w terenie jest tworzenie obszarów małej retencji, czyli miejsc, gdzie woda deszczowa jest zatrzymywana w miejscu opadu, a następnie w różny sposób gromadzona, oczyszczana i wykorzystywana ponownie. Zakres takich założeń jest bardzo duży w zależności od inwestycji i potrzeb retencyjnych dla danego obszaru. Pojawiają się tu tereny ze stawami retencyjnymi o różnej skali, mniejsze niecki retencyjne, które okresowo mogą być suche, rowy retencyjne i infiltracyjne (włączane zazwyczaj w infrastrukturę drogową) oraz ogrody deszczowe.

Jako obiekty zielono-niebieskiej infrastruktury pojawiają się również wertykalne ogrody, które mogą przybierać różne skale, formy i kształty (wertykalnymi ogrodami nazywane są również zielone ściany). Najczęściej takie założenia powstają w miejscach, gdzie nie ma dużych powierzchni do zagospodarowania na teren zielony lub jest to niemożliwe ze względu na znajdującą się pod terenem infrastrukturę. Forma takich ogrodów to konstrukcja, która umożliwia wegetację różnego rodzaju roślinom pnącym. W ten sposób przy minimalnej ilości terenu zajętego przez rośliny udaje się stworzyć dużą powierzchnię zieloną, którą można formować. Najprostsze wertykalne ogrody to np. zielone przystanki czy różnego rodzaju zielone zadaszenia, ale w ten sposób mogą być tworzone również całe założenia rekreacyjne czy fasady budynków.
  

Ideą zielono-niebieskiej infrastruktury jest systemowe włączanie urządzeń zieleni i wody w mieście do łagodzenia niekorzystnych zjawisk cywilizacyjnych i klimatycznych. Skala założeń i działanie tych urządzeń są różne, ale połączenie ich w system umożliwia realny pozytywny wpływ na otoczenie. W tworzenie tej infrastruktury (poprzez miejskie strategie) zaangażowane są odpowiednie organy decyzyjne. Mogą się w nie włączać oddolnie całe społeczności i poszczególni mieszkańcy poprzez zachowanie w najbliższym otoczeniu jak największej ilości zieleni i wody. Nawet najmniejszy przydomowy ogródek czy rośliny na balkonie wpływają na poprawę mikroklimatu, a przy okazji tworzą piękniejszy obraz miasta.

Katarzyna Biejat, Zarządzanie oraz ochrona zieleni w polskich miastach, Fundacja Sendzimira, Warszawa 2017

J.M.C. da Silva, E. Wheeler, Ecosystems as infrastructure, „Perspectives in Ecology and Conservation” 15 (1), 2017

Krystyna Ilmurzyńska, Zieleń w miastach. Część 2 – przykłady „zielonej polityki”, „Builder” nr 20, 2016

Monika Janiszek, Zielona infrastruktura jako koncepcja rozwoju współczesnego miasta, „Studia Miejskie” nr 19, 2015

Joanna Ryńska, Zielono-niebieska infrastruktura a adaptacja miast do zmian klimatu, „Rynek Instalacyjny” nr 4, 2022 

Barbara Szulczewska, Zielona infrastruktura w polskiej praktyce planistycznej – trzy studia przypadku, „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury Oddział PAN w Krakowie” nr 48, 2020

Leszek Trząski, Agnieszka Gieroszka, Szansa dla polskich miast: kształtowanie przyjaznej przestrzeni przez zieloną infrastrukturę, w: Przestrzenny i środowiskowy wymiar zrównoważonego rozwoju terenów zurbanizowanych, Główny Instytut Górnictwa, Katowice 2015

Błękitno-zielona infrastruktura dla łagodzenia zmian klimatu w miastach – narzędzia strategiczne

Poradnik budowy ogrodów deszczowych