Wnętrze urbanistyczne

Wnętrze urbanistyczne jest skomponowanym przez człowieka, zamkniętym fragmentem przestrzeni miejskiej, która jest ograniczona elementami architektonicznymi (budowle i budynki) lub naturalnymi (zieleń, ukształtowanie terenu). W koncepcji teorii urbanistycznej Kazimierza Wejcherta tkanka miasta składa się z sekwencji różnorodnych wnętrz urbanistycznych, takich jak np. ulice, place, kwartały zabudowy, które określa on jako „komórki podstawowe” miasta.

Percepcja wnętrza urbanistycznego odbywa się z poziomu człowieka – użytkownika przestrzeni miejskiej, dlatego kształt i kompozycja wnętrz urbanistycznych wpływa bezpośrednio na ludzkie odczucia i emocje, np. orientację przestrzenną. Odczucie bycia we wnętrzu urbanistycznym zależy od natężenia ograniczenia przestrzeni porze ściany, tj. stosunku ścian zamkniętych do przerw pomiędzy nimi, ale także do proporcji samej przestrzeni wnętrza, czyli stosunku wysokości ścian do powierzchni podłogi.

Badania nad wnętrzami urbanistycznymi i ich oddziaływaniem na odbiorców przyczyniają się do podniesienia jakości miejskiej przestrzeni publicznej. Jest to szczególnie ważne w przypadku projektowania wnętrz urbanistycznych w zabudowie mieszkaniowej, w której bardzo ważne jest wytwarzanie więzi społecznych w przestrzeniach publicznych. Analogicznie do definicji wnętrza urbanistycznego powstała definicja wnętrza krajobrazowego (lub architektoniczno-krajobrazowego), które zbudowane jest z ograniczających elementów w postaci różnych form przyrody i natury. Badaniami nad wnętrzami architektoniczno-krajobrazowymi i krajobrazowymi zajmował się architekt prof. Janusz Bogdanowski.
  

Wnętrze urbanistyczne zbudowane jest z podstawowych elementów ograniczających trójwymiarową przestrzeń oraz obiektów znajdujących się w środku: płaszczyzny podłogi, ścian, sklepienia/sufitu oraz elementów wolnostojących. Określenia te są zbieżne z definicjami wnętrza architektonicznego, ale w tym przypadku traktuje się je umownie.

Podłoga wnętrza urbanistycznego jest podstawą dla całej przestrzeni. Określa jego kształt oraz powierzchnię i składa się różnorodnych elementów tworzących posadzkę urbanistyczną, czyli terenów utwardzonych o różnych materiałach i fakturach, terenów płaszczyznowej zieleni oraz płaszczyzn wodnych. Podłoga wnętrza urbanistycznego również może posiadać własną tektonikę. Schody, pochylnie, murki oporowe, spadki terenu czy skarpy wpływają na zmiany jej poziomów czy ukształtowania. W zależności od skali tych obiektów ukształtowanie podłogi wnętrza urbanistycznego może dzielić się na osobne, ale związane ze sobą, sąsiadujące przestrzenie. Kompozycja i układ przestrzenny podłogi we wnętrzu urbanistycznym bezpośrednio oddziałuje na jego użytkowników przestrzeni publicznej. Odpowiednio skomponowany układ posadzki ułatwia orientację w przestrzeni oraz zapewnia bezpieczeństwo, a także dostępność dla osób z niepełnosprawnościami.

Ściany we wnętrzu urbanistycznym tworzone są najczęściej przez elementy architektoniczne. Zazwyczaj są to elewacje budynków, ale mogą to być również mniej lub bardziej zwarte formy zieleni lub naturalne formy ukształtowania terenu, takie jak np. wysokie skarpy czy skalne ściany. W ścianach wnętrza mogą powstawać różnego rodzaju przerwy, są to otwarcia widokowe, przez które można dojrzeć obrazy perspektywiczne miasta lub krajobrazu.

Strop wnętrza urbanistycznego zazwyczaj stanowi sklepienie nieba, ale mogą to być również różne struktury zamykające wnętrze od góry, np. zieleń czy pewne formy architektoniczne. We wnętrzu urbanistycznym znajdują się również elementy wolnostojące, czyli różnorodne obiekty kubaturowe. Mogą to być obiekty architektoniczne, obiekty małej architektury lub różnorodne formy zieleni.

Relacje, jakie zachodzą pomiędzy elementami wnętrza urbanistycznego, kształtują jego kompozycję. Kompozycja urbanistyczna porządkuje układ przestrzenny i nadaje im określony charakter poprzez zdefiniowane działania porządkowania, kontrastowania, rytmiczności, skupienia lub rozproszenia, symetrii lub asymetrii.
  

Klasyfikacja wnętrz urbanistycznych może się odbywać ze względu na różnorodne kryteria, które je opisują. Można wyróżnić rodzaje wnętrz urbanistycznych ze względu na:

• układ przestrzenny, który może być determinowany proporcjami ścian (podział taki proponuje J. Bogdanowski, wyróżniając wnętrza długie, szerokie lub centralne);
• czytelność przestrzenną – wnętrza takie rozróżnia się ze względu na proporcje ścian wnętrza do jego podstawy oraz stosunku otwarć widokowych do pełnych ścian wnętrza (K. Wejchert).

Według tych kryteriów można wyróżnić:

• wnętrza proste o wyraźnie zarysowanych ścianach zamykających określony kształt, obserwowany przez użytkownika; otwarcia w ścianach wnętrza nie zaburzają możliwości określenia jego granic; wnętrza proste są najbardziej podstawowymi elementami przestrzeni miasta;
• wnętrza sprzężone – powstające, gdy otwarcia we wnętrzu są tak duże, że łączy się ono z sąsiadującymi wnętrzami w większy układ przestrzenny; układ łączących się ze sobą wnętrz może przekształcać się w większą sekwencję czasoprzestrzenną budującą obraz miasta o określonych walorach estetycznych;
• wnętrze pozorne, trudne do zaobserwowania przez użytkownika ze względu na nieczytelność granic, ale często subiektywnie definiowane.

Najbardziej typowym wnętrzem sprzężonym jest Rynek Główny w Krakowie. Na planie jest ortogonalny, ale ze względu na obiekty na nim się znajdujące (Sukiennice, ratusz) percepcja jego wnętrza jako całości jest zaburzona. W zależności od lokalizacji punktu obserwacji użytkownika można jednak podzielić je na kilka mniejszych wnętrz sprzężonych. Zasadniczo struktura miasta składa się z różnorodnych typów wnętrz, które są ze sobą w jakiś sposób sprzężone. Z punktu widzenia obserwatora układ łączących się ze sobą wnętrz może przekształcać się w większą sekwencję czasoprzestrzenną, budującą obraz miasta o określonych walorach estetycznych. Kazimierz Wejchert określał takie ciągi następujących po sobie wnętrz ciągami czasoprzestrzennymi. Percepcja kolejnych wnętrz jest zmienna i wywołuje u obserwatora różnorodne emocje: od obojętności do zachwytu. Ponieważ można zaobserwować, jakie wrażenia emocjonalne wywołują u odbiorcy poszczególne wnętrza sprzężone, Wejchert prowadził zapisy tych wrażeń, tworząc narzędzie do badania większych fragmentów przestrzeni miejskiej: tzw. krzywą wrażeń, czyli graficzną ilustrację wrażeń przestrzennych użytkowników.

Janusz Bogdanowski proponuje podział wnętrz urbanistycznych ze względu na proporcje ścian do otwarć w ścianach wnętrza. Według jego podziału można wyróżnić wnętrza konkretne (więcej niż 60% zwartości ścian), wnętrza obiektywne (od 30 do 60% zwartości ścian) i wnętrza subiektywne (mniej niż 30% zwartości ścian):

Według Kazimierza Wejcherta wnętrza urbanistyczne można podzielić ze względu na doznania ich obserwatorów, innymi słowy – oddziaływanie na użytkownika. Zgodnie z tym kryterium można wyróżnić takie wnętrza, jak:

• wnętrza obojętne, które posiadają zrównoważony układ ścian i otwarć; ich kształt jest zazwyczaj figurą geometryczną o centralnym środku ciężkości, np. koło, kwadrat; ściany wnętrza obojętnego nie są zróżnicowane względem siebie; takie wnętrze nie zatrzymuje dłuższej uwagi obserwatora, nie wywołuje napięć emocjonalnych, ale daje wrażenia jednorodności form przestrzennych bez wyraźnie wybijających się dominant; rodzajem wnętrza obojętnego jest wnętrze kierunkowe, które charakteryzuje się wyraźnym przepływem użytkowników w ustalonym kierunku; jego forma przestrzenna spójna z funkcją ruchu – przykładem takiego wnętrza jest ulica miejska;
• wnętrza z dominantą, w których pojawiają się wyraźne akcenty skupiające uwagę użytkownika; dominanta lub dominanty w takich wnętrzach to obiekty wyróżniające się wysokościowo, które stanowią jego ściany lub znajdują się w dalszym polu widzenia;
• wnętrza agresywne o dużej ilości różnorodnych i niezharmonizowanych elementów przestrzennych, które powodują u użytkownika nadmiar wrażeń, dekoncentrację, rozproszenie uwagi.
    

Janusz Bogdanowski, Kompozycja i planowanie w architekturze krajobrazu, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Kraków 1976

Aleksander Böhm, O budowie i synergii wnętrz urbanistycznych, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków 1981

Aleksander Böhm, Wnętrze w kompozycji krajobrazu, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków 2004

Jacek Gyurkovich, Znaczenie form charakterystycznych dla kształtowania i percepcji przestrzeni: wybrane zagadnienia kompozycji w architekturze i urbanistyce, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków 1999

Anna Kantarek, O orientacji w przestrzeni miasta, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków 2013

Justyna Kobylarczyk, Patrycja Haupt, Wnętrze urbanistyczne w strukturze przestrzennej miasta a stosunki międzyludzkie, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków 2018

Christian Norberg-Schulz, Bycie, przestrzeń, architektura, Murator, Warszawa 2000

Kazimierz Wejchert, Elementy kompozycji urbanistycznej, Arkady, Kraków 2008