Krajobraz

Najbardziej pierwotny krajobraz był przestrzenią ukształtowaną przez zjawiska występujące w środowisku naturalnym. Jest to krajobraz naturalny (fizyczny), na który składają się wszystkie fizyczne elementy natury oraz procesy fizyczne i biologiczne zachodzące w określonej przestrzeni. Cechy wyróżniające ten rodzaj krajobrazu to: ukształtowanie terenu, klimat, zasoby wodne, rodzaj gleby, szata roślinna i fauna. Krajobraz naturalny może podlegać zmianom cyklicznym (jak pory roku lub przypływy) lub incydentalnym (jak katastrofy naturalne).

Krajobraz fizyczny od początków cywilizacji był przekształcany przez człowieka, który tworzył środowisko zbudowane. Pojawiały się nowe przestrzenie i zjawiska związane z ludzką działalnością: pola uprawne, pastwiska, zabudowa, osady, wsie i miasta, a w końcu obszary przemysłowe. Krajobraz ten nazywamy krajobrazem kulturowym. W zależności od stopnia przekształcenia można wyróżnić różne typy krajobrazu kulturowego, np. rolniczy, miejski czy przemysłowy, który prawie nie zawiera elementów krajobrazu naturalnego.

Definicję krajobrazu kulturowego zapisano w Ustawie z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Zgodnie z przepisami krajobraz kulturowy to „postrzegana przez ludzi przestrzeń zawierająca elementy przyrodnicze i wytwory cywilizacji, historycznie ukształtowana w wyniku działania czynników naturalnych i działalności człowieka”.
  

Rozwój przestrzenny, który jest wynikiem procesów urbanizacyjnych, przyczynia się do coraz większych zmian w środowisku: do przekształceń naturalnego krajobrazu oraz wartościowego krajobrazu kulturowego. Szczególnie cenne stają się rejony o zachowanych naturalnych zasobach, np. parki narodowe, ale też rejony o charakterystycznej kulturze wytworzonej przez człowieka. Takie zasoby charakteryzują się jednorodną architekturą (np. góralska zabudowa na Podhalu), bywają też związane z działalnością, w którą zaangażowane są całe społeczności, np. górnictwo na Śląsku. Aby chronić krajobrazy o wyjątkowych walorach wizualnych, przyrodniczych czy mających znaczenie dla dziedzictwa kulturowego, wdrażane są programy ochrony krajobrazowej, głównie zapisywane w dokumentach planistycznych oraz aktach prawnych, takich jak np. Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska itd.

W 2000 r. powstała Europejska konwencja krajobrazowa, która ma na celu promowanie ochrony gospodarki i planowania krajobrazu, a także organizowanie współpracy europejskiej w tym obszarze. Według konwencji krajobraz jest ważnym elementem życia ludzi niezależnie od ich miejsca zamieszkania, dlatego też bardzo ważne są narzędzia włączania społeczeństwa w politykę krajobrazową poszczególnych państw i całych regionów. Działania na rzecz ochrony krajobrazu podejmowane są na wszystkich poziomach planowania przestrzennego w administracji państwowej i samorządowej. Równie ważne są działania w obrębie społeczności na rzecz rozpowszechniania świadomości ochrony krajobrazu zarówno naturalnego, jak i kulturowego. Takie działania są podejmowane również w ramach powszechnej edukacji architektonicznej.
  

Ochrona krajobrazu ma również wyraz we współczesnej architekturze. Formy budynków realizowanych w miejscach o szczególnych wartościach krajobrazowych wpisują się w istniejące otoczenie. Warunki realizacji zabudowy w miejscach, w których konieczna jest ochrona krajobrazu, zapisywane są np. w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, które mogą określać parametry, kształty i kolory nowych obiektów.

Jedną z form ochrony krajobrazu kulturowego jest także park kulturowy. Ma on na celu ochronę wyróżniających się krajobrazowo fragmentów miast lub nawet całych zespołów miejskich, w których znajdują się obiekty charakterystyczne dla danego miejsca czy regionu. Parki kulturowe wprowadzane są poprzez uchwałę gminy i obowiązują w wielu miastach w Polsce, np. w Starym Mieście i w Nowej Hucie w Krakowie, w rejonie ulicy Piotrkowskiej w Łodzi, w obszarze Krupówek w Zakopanem.
  

Beata Frydryczak, Krajobraz. Od estetyki the picturesque do doświadczenia topograficznego, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Poznań 2013

Krajobrazy. Antologia tekstów, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Poznań 2014

Florian Plit, Krajobrazy kulturowe w geografii polskiej. Szkice, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2016

Mateusz Salwa, Krajobraz. Fenomen estetyczny, bm., 2021

Barbara Żarska, Ochrona krajobrazu, Wydawnictwo Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego, Warszawa 2011