Przestrzeń społeczna

W znaczeniu najczęściej używanym w projektowaniu architektonicznym, urbanistycznym, a także planowaniu przestrzennym przestrzeń społeczna oznacza wnętrze architektoniczne, wnętrze urbanistyczne lub zespół takich wnętrz, których funkcja związana jest z życiem wspólnoty.

Z punktu widzenia architekturyurbanistyki przestrzeń można nazwać społeczną, jeśli oprócz funkcji szczegółowych (takich jak plac zabaw, świetlica osiedlowa, ogród miejski) jest katalizatorem spontanicznych interakcji społecznych, a więc stanowi miejsce spotkań (Alexander 1966).

W obrębie socjologii oraz w powiązanych z nią dyscyplinach, takich jak geografia humanistyczna, termin przestrzeń społeczna jest różnie wyjaśniany. Rodzi to podstawowy problem ekwiwokacji – widoczny zwłaszcza w przypadku konieczności użycia terminu na gruncie teorii architektury i planowania przestrzennego czy praktyki projektowej. Ekwiwokacja, czyli użycie tego samego pojęcia w różnych znaczeniach, utrudnia wykorzystanie terminu przestrzeń społeczna w działaniach interdyscyplinarnych, co nie sprzyja w porozumieniu między specjalistami i specjalistkami z zakresu planowania przestrzennego, architektury, geografii czy nauk społecznych.

Przegląd literatury polsko- i anglojęzycznej nasuwa wniosek, że przestrzeń społeczna dla planistów i architektów to rodzaj przestrzeni publicznej, której funkcjonowanie związane jest z życiem konkretnej społeczności. Zdarza się, że przestrzeniami społecznymi w tym kontekście nazywane są formy urbanistyczne związane ze swobodnie pojmowanym tzw. życiem społecznym, np. umożliwiające organizowanie zgromadzeń.

W architekturze przestrzeń społeczna to wnętrze lub część wnętrza architektonicznego, które umożliwia spotkania i wspólny wypoczynek użytkownikom budynku. Taką przestrzenią w kontekście biura będzie pomieszczenie socjalne, gdzie można nie tylko przygotować posiłek, ale też usiąść, porozmawiać lub zażyć rekreacji.

Przestrzeń społeczna w naukach społecznych

U Emila Durkheima (którego pisma, począwszy od O podziale pracy społecznej, stanowią inspirację XX-wiecznych definicji w naukach społecznych) przestrzeń socjologiczna razem z grupą społeczną jest substratum, gdzie rozgrywa się życie społeczne. Badania nad przestrzenią społeczną w tradycji durkheimowskiej kontynuuje Maurice Halbwachs, zwracający uwagę na wzajemny wpływ grupy społecznej i przestrzeni, którą ta grupa zamieszkuje (Morphologie Sociale). Przestrzenią w kontekście społecznym zajmuje się również Georg Simmel (Soziologie des Raumes i Grundqualitaten der Raumform).

Popularnym kierunkiem badań, przenikającym się z teorią architektury i urbanistyki, jest rozpatrywanie przestrzeni jako społecznie wytwarzanego produktu. W perspektywie marksistowskiej problem ten omawia Henri Lefebvre (La production de l’espace), którego pracę podsumowuje Łukasz Stanek w tekście Henri Lefebvre on space: architecture, urban research, and the production of theory. Bohdan JałowieckiSpołecznym wytwarzaniu przestrzeni skupia się na aspektach funkcjonalnych i semantycznych tego procesu, zwracając uwagę, że eksplozja demograficzna i dynamiczna urbanizacja oznaczają przejście od wytwarzania miejsc do produkcji przestrzeni, a w rezultacie zaniku (tożsamości) miast.

Interdyscyplinarne zastosowanie terminu przestrzeń społeczna

Przestrzeń społeczna to pojęcie ważne. Zasadny wydaje się postulat, żeby stało się ono częścią warsztatu urbanisty i architekta. W procesie projektowym należy uwzględnić wiele czynników, w związku z tym wykorzystywane pojęcia z pogranicza innych dziedzin należy możliwie uprościć. Rama teoretyczna podana poniżej stanowi próbę syntetycznego przełożenia spojrzenia interdyscyplinarnego na praktykę projektową.

W artykule Social Space and The Planning of Residential Areas Anne Buttimer analizuje definicje przestrzeni społecznej na podstawie prac socjologa Chombarta de Lauwe (Paris et l’agglomération parisienne) i przedstawiciela nurtu geografii humanistycznej Maximilena Sorre (Recontres de la géographie et de la sociologie) i innych, wyróżniając pięć poziomów analitycznych, na których termin ten można interpretować, mianowicie:

  1. społeczno-psychologiczny poziom badania miejsca osoby w ramach społeczeństwa (przestrzeń socjologiczna);
  2. poziom behawioralny badający działanie i wzorce cyrkulacji (przestrzeń interakcji);
  3. poziom symboliczny, na którym bada się przedstawienia, wrażenia i mapy mentalne;
  4. poziom afektywny, związany ze sposobami identyfikacji z terytorium;
  5. poziom morfologiczny, który umożliwia zredukowanie przestrzeni do stref poddających się kwantyfikacji i umożliwiających ilościowe badanie cech danej populacji na danym obszarze.

Definicja Chombarta de Lauwe pozwala na zastosowanie pewnych uproszczeń, których Buttimer użyła w analizie postrzegania przez mieszkańców czterech osiedli w Glasgow. Wyniki badania posłużyły do sformułowania wytycznych do projektowania nowych osiedli mieszkalnych.

Chombart de Lauwe wyróżnia dwa podstawowe aspekty przestrzeni społecznej: obiektywną przestrzeń społeczną, czyli przestrzenną ramę, w której żyją grupy społeczne, oraz subiektywną przestrzeń społeczną, czyli przestrzeń postrzeganą przez członków grup społecznych.

Podobny podział implicite zawiera się w podbudowie teoretycznej badań Kevina Lyncha, w tym badań Bostonu opisanych w Obrazie miasta. Z dorobku Lyncha w swojej kanonicznej pracy Elementy kompozycji urbanistycznej korzysta Kazimierz Wejchert. Sam Lynch i jego zespół na MIT (między innymi Julian Beinart) przekuli badanie percepcji przestrzeni subiektywnej na wytyczne do projektowania przestrzeni obiektywnej (A Theory of Good City Form).

Literatura

Christopher Alexander, A City is not a Tree, 1966

Anne Buttimer, Social Space and the Planning of Residential Areas, „Environment and Behavior” 4, nr 3, wrzesień 1972 

Chombart de Lauwe Paul Henry, Paris et l’agglomération parisienne, Presses Universitaires de France, Paris 1952

Émile Durkheim, O podziale pracy społecznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012

Maurice Halbwachs, Morphologie sociale, A. Colin, Paris 1938

Bohdan Jałowiecki, Społeczne wytwarzanie przestrzeni, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2010

Henri Lefebvre, La production de l’espace, Editions Anthropos, Paris 1974

Kevin Lynch, Obraz miasta, Wydawnictwo Archivolta Michał Stępień, Kraków 2011

Kevin Lynch, A Theory of Good City Form, MIT Press Cambridge, Mass. 1981

Georg Simmel, Soziologie des Raumes, 2012

Maximilien Sorre, Recontres de la Géographie et de la Sociologie, Marcel Rivière, Paris 1957

Łukasz Stanek, Henri Lefebvre on Space: Architecture, Urban Research, and the Production of Theory, University of Minnesota Press, Minneapolis 2011 

Kazimierz Wejchert, Elementy kompozycji urbanistycznej, Arkady, Warszawa 1984

Autor hasła
Andrzej Olejniczak (Redakcja Kwartalnika RZUT)
Data aktualizacji
12.04.2023

Używamy plików cookies na naszej stronie, aby lepiej rozumieć w jaki sposób jest używana i stale ulepszać jej użyteczność. Kontynuując przeglądanie tej strony akceptujesz naszą Politykę Prywatności.