Przestrzeń społeczna

W obrębie socjologii oraz w powiązanych z nią dyscyplinach, takich jak geografia humanistyczna, termin przestrzeń społeczna jest różnie wyjaśniany. Rodzi to podstawowy problem ekwiwokacji – widoczny zwłaszcza w przypadku konieczności użycia terminu na gruncie teorii architektury i planowania przestrzennego czy praktyki projektowej. Ekwiwokacja, czyli użycie tego samego pojęcia w różnych znaczeniach, utrudnia wykorzystanie terminu przestrzeń społeczna w działaniach interdyscyplinarnych, co nie sprzyja w porozumieniu między specjalistami i specjalistkami z zakresu planowania przestrzennego, architektury, geografii czy nauk społecznych.

Przegląd literatury polsko- i anglojęzycznej nasuwa wniosek, że przestrzeń społeczna dla planistów i architektów to rodzaj przestrzeni publicznej, której funkcjonowanie związane jest z życiem konkretnej społeczności. Zdarza się, że przestrzeniami społecznymi w tym kontekście nazywane są formy urbanistyczne związane ze swobodnie pojmowanym tzw. życiem społecznym, np. umożliwiające organizowanie zgromadzeń.

W architekturze przestrzeń społeczna to wnętrze lub część wnętrza architektonicznego, które umożliwia spotkania i wspólny wypoczynek użytkownikom budynku. Taką przestrzenią w kontekście biura będzie pomieszczenie socjalne, gdzie można nie tylko przygotować posiłek, ale też usiąść, porozmawiać lub zażyć rekreacji.

U Emila Durkheima (którego pisma, począwszy od O podziale pracy społecznej, stanowią inspirację XX-wiecznych definicji w naukach społecznych) przestrzeń socjologiczna razem z grupą społeczną jest substratum, gdzie rozgrywa się życie społeczne. Badania nad przestrzenią społeczną w tradycji durkheimowskiej kontynuuje Maurice Halbwachs, zwracający uwagę na wzajemny wpływ grupy społecznej i przestrzeni, którą ta grupa zamieszkuje (Morphologie Sociale). Przestrzenią w kontekście społecznym zajmuje się również Georg Simmel (Soziologie des Raumes i Grundqualitaten der Raumform).

Popularnym kierunkiem badań, przenikającym się z teorią architektury i urbanistyki, jest rozpatrywanie przestrzeni jako społecznie wytwarzanego produktu. W perspektywie marksistowskiej problem ten omawia Henri Lefebvre (La production de l’espace), którego pracę podsumowuje Łukasz Stanek w tekście Henri Lefebvre on space: architecture, urban research, and the production of theory. Bohdan Jałowiecki w Społecznym wytwarzaniu przestrzeni skupia się na aspektach funkcjonalnych i semantycznych tego procesu, zwracając uwagę, że eksplozja demograficzna i dynamiczna urbanizacja oznaczają przejście od wytwarzania miejsc do produkcji przestrzeni, a w rezultacie zaniku (tożsamości) miast.

Przestrzeń społeczna to pojęcie ważne. Zasadny wydaje się postulat, żeby stało się ono częścią warsztatu urbanisty i architekta. W procesie projektowym należy uwzględnić wiele czynników, w związku z tym wykorzystywane pojęcia z pogranicza innych dziedzin należy możliwie uprościć. Rama teoretyczna podana poniżej stanowi próbę syntetycznego przełożenia spojrzenia interdyscyplinarnego na praktykę projektową.

W artykule Social Space and The Planning of Residential Areas Anne Buttimer analizuje definicje przestrzeni społecznej na podstawie prac socjologa Chombarta de Lauwe (Paris et l’agglomération parisienne) i przedstawiciela nurtu geografii humanistycznej Maximilena Sorre (Recontres de la géographie et de la sociologie) i innych, wyróżniając pięć poziomów analitycznych, na których termin ten można interpretować, mianowicie:

1. społeczno-psychologiczny poziom badania miejsca osoby w ramach społeczeństwa (przestrzeń socjologiczna);
2. poziom behawioralny badający działanie i wzorce cyrkulacji (przestrzeń interakcji);
3. poziom symboliczny, na którym bada się przedstawienia, wrażenia i mapy mentalne;
4. poziom afektywny, związany ze sposobami identyfikacji z terytorium;
5. poziom morfologiczny, który umożliwia zredukowanie przestrzeni do stref poddających się kwantyfikacji i umożliwiających ilościowe badanie cech danej populacji na danym obszarze.

Definicja Chombarta de Lauwe pozwala na zastosowanie pewnych uproszczeń, których Buttimer użyła w analizie postrzegania przez mieszkańców czterech osiedli w Glasgow. Wyniki badania posłużyły do sformułowania wytycznych do projektowania nowych osiedli mieszkalnych.

Chombart de Lauwe wyróżnia dwa podstawowe aspekty przestrzeni społecznej: obiektywną przestrzeń społeczną, czyli przestrzenną ramę, w której żyją grupy społeczne, oraz subiektywną przestrzeń społeczną, czyli przestrzeń postrzeganą przez członków grup społecznych.

Podobny podział implicite zawiera się w podbudowie teoretycznej badań Kevina Lyncha, w tym badań Bostonu opisanych w Obrazie miasta. Z dorobku Lyncha w swojej kanonicznej pracy Elementy kompozycji urbanistycznej korzysta Kazimierz Wejchert. Sam Lynch i jego zespół na MIT (między innymi Julian Beinart) przekuli badanie percepcji przestrzeni subiektywnej na wytyczne do projektowania przestrzeni obiektywnej (A Theory of Good City Form).

Christopher Alexander, A City is not a Tree, 1966

Anne Buttimer, Social Space and the Planning of Residential Areas