Elementy miasta

Układ przestrzenny miasta jest postrzegany przez użytkowników w zindywidualizowany sposób. Każdy człowiek ma osobiste doświadczenia przestrzeni miejskiej, na które składają się doznania zmysłowe i wspomnienia. Ludzie pamiętają obrazy przestrzeni zmieniającej się w czasie, trasy, którymi się przemieszczają, oraz miejsca, w których się zatrzymują. Różne grupy społeczne mogą kształtować rozmaite wyobrażenia tej samej rzeczywistości (przestrzeni), np. dzieci inaczej zapamiętują obrazy otoczenia niż osoby dorosłe, a osoby, które tylko odwiedzają miasto, odmiennie je odbierają niż jego mieszkańcy.

Podstawowe elementy miasta, które tworzą jego obraz, zostały wyodrębnione na podstawie badań i obserwacji użytkowników przestrzeni miejskiej. Badania prowadzili niezależnie od siebie dwaj urbaniści: Kevin Lynch w Stanach Zjednoczonych oraz Kazimierz Wejchert w Polsce. Badania nad strukturą przestrzenną miasta Lyncha i Wejcherta pokazują pewne wspólne elementy takie jak: punkty węzłowe, granice, rejony, drogi, ale – co ważne – skupiają się na postrzeganiu środowiska miejskiego przez jednostki. Najważniejsze w badaniach było jednak zwrócenie uwagi na budowanie czytelnej, zrozumiałej i przyjaznej dla odbiorcy, ale również harmonijnej i pięknej przestrzeni miejskiej.

Badania nad doświadczeniami w zapamiętywaniu obrazu miasta prowadził w latach 60. XX w. amerykański architekt i urbanista Kevin Lynch. Analizował sposób postrzegania przez ludzi różnych miast oraz wpływ rozmaitych form przestrzennych na te odczucia. Badania prowadzone były w miastach amerykańskich: Bostonie, Jersey City oraz w Los Angeles.

Lynch poszukiwał odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób zrozumieć wizerunek miasta i ułatwić poruszanie się w jego przestrzeni oraz jak efektywnie ją zagospodarować. Jego badania były w tamtym czasie wyjątkowe, ponieważ nie dotyczyły tylko parametrycznych pomiarów przestrzeni, ale także subiektywnych doświadczeń jednostek poruszających się po mieście. Lynch przeprowadzał wywiady oraz analizował mapy mentalne określonej przestrzeni rysowane przez uczestników badań. Mapy mentalne były zindywidualizowane oraz niedokładne, ponieważ autorzy zapamiętywali i odwzorowywali tylko część obiektów przestrzennych: tylko te, które najbardziej zapadły im w pamięć. Na podstawie badań Lynch doszedł do wniosku, że – niezależnie od analizowanego obszaru – w każdej przestrzeni miejskiej występują wspólne elementy, które są zapamiętywane przez mieszkańców.

Na podstawie badań Kevin Lynch opisał podstawowe elementy struktury miasta, które wpływają na jego wizerunek i kształtują jego układ przestrzenny. Te elementy to:

• ścieżki – przestrzenie przepływu o charakterze linearnym, opisywane przez użytkowników jako obszary, po których poruszamy się, by osiągnąć cel; w przestrzeni miasta są to wszystkie drogi, którymi przemieszczają się ludzie z różną prędkością (piesi, rowerzyści, kierowcy) i różną uważnością (ścieżki mogą być lokalnymi drogami wewnątrz osiedla, ale też drogami tranzytowymi);
• krawędzie – linearne elementy, które nie są używane przez mieszkańców do komunikacji i odbierane są raczej jako bariery, miejsca wyraźnie tworzące granice pomiędzy fragmentami przestrzeni miejskiej, często niedostępne lub częściowo dostępne (elementy identyfikowane jako krawędzie to np. nadbrzeża, nasypy, torowiska);
• rejony – wyodrębnione obszary w większym fragmencie miasta o możliwym do określenia charakterze; rejony można zidentyfikować na podstawie występujących w ich obrębie podobnych elementów, np. budynków o podobnej formie, funkcji lub o określonej kompozycji przestrzennej (rejony to np. zabytkowe starówki miejskie czy wyodrębnione osiedla mieszkaniowe lub dzielnice miasta);
• punkty orientacyjne – elementy charakterystyczne dla danego fragmentu miasta, najczęściej umożliwiające użytkownikom lokalizację w przestrzeni; punkty orientacyjne bardzo często są dominantami (obiektami, które wyróżniają się spośród zabudowy swoimi gabarytami), ale mogą to być również inne charakterystyczne miejsca;
• węzły – miejsca skupiające, bardzo często są to obszary, w których przecinają się drogi komunikacyjne, występują obiekty o funkcji komunikacyjnej o dużym przepływie użytkowników, mogą to również być obszary kumulujące różne funkcje, np. dworce kolejowe, autobusowe, ale też np. targowiska czy centra handlowe.

Lynch opisał swoje badania nad strukturą miasta w książce Obraz miasta, która przyczyniła się do szerszego spojrzenia na projektowanie urbanistyczne i włączenia do procesu projektowania humanistycznego aspektu, punktu widzenia odbiorcy i użytkownika przestrzeni miejskiej.

Badaniami nad układem przestrzennym miasta i elementami, które je tworzą, zajmował się również polski architekt i urbanista prof. Kazimierz Wejchert. Na podstawie własnej działalności twórczej po II wojnie światowej (razem z żoną Hanna Adamczewską-Wejchert zrealizowali wiele projektów urbanistycznych, np. plan Nowych Tychów) oraz pracy badawczej zaproponował teorię kształtowania przestrzeni miejskiej bazującą na sekwencji wnętrz urbanistycznych oraz kształtowaniu kompozycji urbanistycznej (rozumianej jako porządkowanie i hierarchia elementów przestrzennych tworzących miasto).

Wejchert wyróżnił główne elementy struktury przestrzennej oddziałyującej na obserwatora w mieście, takie jak:

• elementy krystalizujące plan miasta – główne i czytelne komponenty przestrzeni miasta, łatwe do zapamiętania i przyswajane przez wszystkich jego użytkowników; w historycznych układach urbanistycznych elementem krystalizującym był najczęściej rynek, który stanowił również główną przestrzeń społeczną; inne elementy krystalizujące, zwłaszcza w dużych ośrodkach miejskich, to zazwyczaj główne składowe kompozycji urbanistycznej: osie kompozycyjne, charakterystyczne wnętrza urbanistyczne, osie widokowe itd. (elementy krystalizujące mogą stanowić również pozostałe wyodrębnione przez autora elementy miasta);
• drogi i ulice – przestrzenie będące miejscem ruchu i przepływu mieszkańców; zapamiętywane są przez użytkowników tym łatwiej, im więcej mają cech indywidualnych i im większe mają znaczenie dla życia społecznego; bardzo często drogi i ulice z ich najbliższym otoczeniem, charakterystyczną architekturą, stają się symbolami miasta;
• rejony – elementy struktury o charakterystycznych cechach (formalnych, znaczeniowych czy społecznych), które wyróżniają dany obszar na tle innych przestrzeni miasta; wielkie miasta składają się z wielu rejonów o własnych cechach, jak np. dzielnica starego miasta, osiedle domów jednorodzinnych, dzielnica przemysłowa;
• pasma graniczne – wyraźne ograniczenia przestrzeni lub mocno zarysowane przerwy pomiędzy rejonami miasta; takie elementy to zazwyczaj skarpy nasypy linii kolejowych, rzeki i kanały, pasy zieleni czy uskoki terenu;
• dominanty – unikalne elementy wyróżniające się w określonym środowisku (np. wysokie budynki, zespoły przestrzenne o charakterystycznych cechach, ważne place, zespoły usługowe, założenia parkowe, a nawet wyraźne duże grupy drzew); o skali dominanty decyduje przede wszystkim jej tło: im bardziej tkanka miejska jest jednolita, tym bardziej wyróżnia się wśród niej dominanta, nawet jeśli nie posiada dużych gabarytów kubaturowych; obiekty dominant umożliwiają mieszkańcom identyfikację z przestrzenią swojego miasta oraz na orientację w niej;
• wybitne elementy krajobrazu – elementy, które zapisują się w pamięci obserwatorów jako „wizytówki” danego miasta, które są nierozerwalnym składnikiem jego przestrzeni; zaliczamy do nich elementy krajobrazu górskiego czy obszary wodne oraz wyróżniające się w krajobrazie miasta wyjątkowe obiekty;
• punkty węzłowe – to miejsca o dużym natężeniu ruchu i specyficznej formie przestrzennej; punkty węzłowe najczęściej pełnią funkcje komunikacyjne, są to skrzyżowania i wielopoziomowe rozjazdy, ronda, ale też obiekty o funkcji komunikacyjnej (punkty przesiadkowe, przystanki, dworce itd.);
• znaki szczególne – obiekty lub przestrzenie, które wyróżniają się w mieście, ale nie można ich zakwalifikować do dominant; są one jednak równie ważne dla mieszkańców, którzy je dostrzegają i rozpoznają jako punkty charakterystyczne, nadają im cechy indywidualne; mogą to być obiekty małej architektury, niewielkie budowle lub unikalne detale budynków.

Kazimierz Wejchert wprowadził do dyskursu pojęcie wnętrza urbanistycznego – przestrzeni urbanistycznej ograniczonej (podobnie jak wnętrze budynku) elementami przestrzennymi stanowiącymi jej ściany, podłogę i strop. Elementy budujące wnętrze urbanistyczne stanowiły wg Wejcherta podstawowe elementy kompozycji urbanistycznej, dzięki którym można kształtować estetyczny obraz miasta i ład przestrzenny.

Jan Gehl, Miasta dla ludzi, RAM, Kraków 2014

Bohdan Jałowiecki, Człowiek w przestrzeni miasta, Śląski Instytut Naukowy, Katowice 1984

Kevin Lynch, Obraz miasta, Archivolta, Węgrzyce 2011

Charles Montgomery, Miasto szczęśliwe. Jak zmienić nasze życie, zmieniając nasze miasta, Wysoki Zamek, Kraków 2015

Kazimierz Wejchert, Elementy kompozycji urbanistycznej, Arkady, Warszawa 1984

Kazimierz Wejchert, Przestrzeń wokół nas, Fibak Noma Press, Katowice 1993