Baukultur / Archikultura

Słowo: kultura (z łac. colere – uprawiać, dbać, pielęgnować) w najszerszym znaczeniu obejmuje wszystko to, co stanowi rezultat zbiorowej działalności danej społeczności. Potocznie kulturą określa się też to, co w zachowaniu ludzi jest wyuczone – w odróżnieniu od tego, co biologiczne, czyli odziedziczone. Pojęcie przestrzeni oznacza zbiór elementów (punktów, miejsc) z pewną dodatkową strukturą, która definiuje zakres lub ramy zachodzących w niej zjawisk.

Kultura przestrzeni odnosi się też do pojęcia genius loci, czyli ducha, istoty miejsca. Mówiąc inaczej – jest to tożsamość miejsca, czyli coś znacznie więcej niż tylko suma budynków (punktów) w przestrzeni. Kenneth Frampton w swojej książce pt. Towards a critical-regional przekonuje, że architektura musi opierać się na zbiorowej, a nie indywidualnej tradycji kulturowej, i że należy odwoływać się do „historii materialnej” kultury miejsc. Wiek XX – nazywany przez filozofa kultury Michela Foucaulta epoką przestrzeni – nadał architekturze status jednej z najważniejszych kategorii naszego codziennego doświadczenia (Inne przestrzenie, 1983). Zadaniem architektury jest tworzenie, definiowanie i redefiniowanie przestrzeni, miejsc i relacji, a także potwierdzanie bądź burzenie utartych sensów kulturowych.

W ostatnich latach termin Baukultur (kultura przestrzeni) stał się znany przede wszystkich w związku z działaniem programów Unii Europejskiej, których celem jest podniesienie poziomu kultury budowania. Termin pojawia się w Karcie lipskiej na rzecz zrównoważonego rozwoju miast europejskich (2007), w deklaracji z Davos (2018) i w dokumentach na temat nowego europejskiego Bauhausu (2021).

W podpisanej 21 stycznia 2018 r. w Davos deklaracji Ku wysokiej jakości Baukultur dla Europy (link) napisano:
 „My, Ministrowie Kultury i szefowie delegacji sygnatariuszy Europejskiej Konwencji Kulturalnej oraz państw – obserwatorów Rady Europy, a także przedstawiciele UNESCO, ICCROM-u, Rady Europy i Komisji Europejskiej oraz Rady Architektów Europy, Europejskiej Rady Planistów Przestrzennych, ICOMOS-u oraz Europa Nostra, deklarujemy kluczową rolę kultury dla przestrzeni zbudowanej:

1. Kultura umożliwia i napędza zrównoważony rozwój gospodarczy, społeczny i środowiskowy. Kształtuje naszą tożsamość i określa nasze dziedzictwo. Dlatego też należy umieścić kulturę w centrum polityki rozwoju, a jej udział w dążeniu do wspólnego dobra powinno się uwypuklić. Demokratyczny, pokojowy i zrównoważony rozwój nie może istnieć bez kultury w samym jego sercu.

2. Polityki muszą akcentować potrzebę skoncentrowanego na kulturze, trwałego podejścia do rozwoju, wszędzie i w każdej skali. Należy podkreślić wartość i niezastąpioność krajobrazów i dziedzictwa kulturowego Europy z naciskiem nie tylko na miasta i obszary miejskie, ale także na obszary wiejskie i peryferyjne oraz ich wzajemne powiązania.

3. Istnieje pilna potrzeba całościowego, skoncentrowanego na kulturze podejścia do przestrzeni zabudowanej oraz przyjęcia humanistycznej perspektywy zarówno w postrzeganiu zbiorowego kształtowania miejsc, w których żyjemy, jak i pozostawionego przez nas dziedzictwa”.

W wymienionym dokumencie stwierdzono:

„Baukultur obejmuje każdą działalność człowieka zmieniającą przestrzeń zbudowaną. Cała wspomniana przestrzeń, w tym cały zaprojektowany i zbudowany kapitał osadzony w środowisku naturalnym i z nim związany, musi być rozumiany jako jeden podmiot.

Baukultur obejmuje istniejące budynki, wliczając zabytki i inne elementy dziedzictwa kulturowego, a także projekty i konstrukcje współczesnych budynków, infrastrukturę, przestrzeń publiczną i krajobrazy.

Oprócz projektów architektonicznych, konstrukcyjnych i krajobrazowych oraz ich materialnej realizacji Baukultur wyraża się również w procesach planowania przedsięwzięć budowlanych, infrastruktury, miast, wsi i otwartych krajobrazów.

Baukultur odnosi się zarówno do szczegółowych metod budowlanych, jak i do szeroko zakrojonych przemian i rozwoju, obejmujących tradycyjne i lokalne umiejętności budowlane, jak również innowacyjne techniki”.

W Polsce istotną rolę w upowszechnianiu i koordynowaniu działań związanych z realizacją celów określonych w deklaracji z Davos odgrywa Narodowy Instytut Architektury i Urbanistyki (NIAiU). Cele określone w deklaracji z Davos są jednak lub powinny być realizowane przez wszystkie jednostki zaangażowane w proces kształtowania przestrzeni i wszystkich świadomych użytkowników, m.in. przez instytucje nauki – takie jak Polska Akademia Nauk, w tym Komitet Architektury i Urbanistyki PAN oraz jego sekcje, instytucje kultury i oświaty, wyższe uczelnie, organizacje i stowarzyszenia zawodowe, np. Izbę Architektów Rzeczypospolitej Polskiej (IARP) czy Stowarzyszenie Architektów Polskich (SARP).

Educational Institutions and Learning Environments in Baukultur,  Wüstenrot Stiftung, Ludwigsburg 2019 

The Davos Baukultur Quality System

Deklaracja. Konferencja Ministrów Kultury w Davos, 20–22 stycznia 2018 r., Szwajcaria 

Nowa Karta Lipska

Nowy europejski Bauhaus (NEB)