Kompozycja urbanistyczna

Wzajemne relacje poszczególnych elementów kompozycji są tworzone według określonych zasad, np. porządkowania, kontrastowania, powtarzania, koncentrowania lub rozpraszania. W zależności od układu elementów tworzących kompozycję można uzyskać końcowy efekt dzieła, np. skupienie na konkretnym punkcie, rozproszenie uwagi, podążanie w ustalonym kierunku.

Kompozycja ma znaczenie również w procesie tworzenia obiektów architektonicznych o różnej skali: od małej architektury do większych obiektów kubaturowych (pojedynczych budowli i budynków). Mówimy wtedy o kompozycji architektonicznej. W przypadku większego obszaru zurbanizowanego, kiedy kompozycję tworzą obiekty znajdujące się w przestrzeni miejskiej (czyli budynki i budowle, zieleń, układ komunikacyjny, mała architektura, ukształtowanie terenu), mówimy o kompozycji urbanistycznej (lub kompozycji przestrzennej).

Tworzenie kompozycji jest świadomym procesem twórczym. W przypadku kompozycji urbanistycznej twórcami są projektanci, architekci i urbaniści. O komponowaniu przestrzeni miejskiej można mówić już w odniesieniu do starożytności, kiedy to w miastach i osadach zaczęto porządkować układy zabudowy (układ przestrzenny). Najczęściej podkreślano najważniejsze dla mieszkańców miejsca i obiekty związane z władzą i religią (np. świątynie i pałace władców), a także porządkowano zabudowę, by ułatwić komunikację. W starożytnej Grecji w kompozycji miasta wyraźnie wyodrębniały się główne przestrzenie publiczne: agory, wokół których znajdowały się najważniejsze dla społeczności reprezentacyjne obiekty użyteczności publicznej.

Zasady kształtowania kompozycji urbanistycznej zmieniały się w historii urbanistyki wraz z rozwojem cywilizacyjnym miast. Zależały także od ogólnych zasad panujących w danej epoce: inne zasady przyświecały projektom miast renesansowych, inne – barokowych. Rozwój procesów urbanizacyjnych spowodowany rewolucją przemysłową sprawił, że jako dziedzina nauki rozwinęła się urbanistyka, a wraz z nią projektowanie urbanistyczne wykorzystujące zasady kompozycji przestrzennej.

Miasta epoki przemysłowej rozwijały się szybko i chaotycznie, pojawił się też nowy czynnik: przemysł, który istotnie wpłynął na układ przestrzenny. Z czasem wraz z rozwojem transportu w układzie urbanistycznym miast zaczęły dominować różnego rodzaju arterie komunikacyjne (drogi, autostrady, linie kolejowe i tramwajowe) oraz obsługujące je obiekty, takie jak np. dworce kolejowe. Obecnie infrastruktura transportowa stanowi jeden z najważniejszych czynników kształtujących kompozycję urbanistyczną miasta. Na układ przestrzenny miast istotnie wpłynął proces koncentracji jednorodnych funkcji, takich jak kształtowanie się przedmieść (suburbanizacja): terenów o jednorodnej funkcji mieszkaniowej bez jednoznacznych założeń kompozycyjnych. Podobnym zjawiskiem jest koncentracja dużych obszarów usług (centrów handlowych), które dominują nad otaczającą je strukturą miejską. Niekontrolowany rozwój miast oraz funkcji miejskich przyczynił się do powstania tzw. chaosu urbanistycznego, czyli krajobrazu miejskiego pozbawionego estetyki i ładu przestrzennego.

Harmonijne kształtowanie przestrzeni miasta to zrównoważone stosunki społeczno-gospodarcze na danym obszarze, wydajne zasoby infrastruktury technicznej, zachowanie i ochrona środowiska przyrodniczego oraz czytelny układ przestrzenny miasta.

Największy wpływ na układ przestrzenny miasta ma właśnie kompozycja urbanistyczna, na którą składa się: układ i proporcje budynków względem siebie (wnętrza urbanistyczne), kształtowanie odpowiedniej skali zabudowy dopasowanej do otoczenia, przestrzenie publiczne o różnorodnych funkcjach wraz z terenami zieleni.

Kompozycja urbanistyczna wspomaga tworzenie ładu przestrzennego, wysokiej jakości zbudowanej przestrzeni miejskiej – Baukultur. Ma na celu wydobycie walorów estetycznych przestrzeni miejskiej, dbałość o prawidłowe proporcje wnętrz urbanistycznych, wyeksponowanie wartościowej architektury, zwrócenie uwagi na otwarcia widokowe, otaczający krajobraz czy szczególnie istotne miejsca w przestrzeni miasta (np. miejsca pamięci lub inne ważne dla danej społeczności).

Główną zasadą kompozycji jest układanie elementów przestrzennych w jednorodną i harmonijną całość. W przypadku kompozycji urbanistycznej należy mieć na uwadze wszelkie elementy, z których budowana jest przestrzeń miejska, oraz umiejętne ich używanie w procesie projektowym (projektowanie). Celem kompozycji urbanistycznej jest wydobycie piękna i równowagi w przestrzeni otaczającej człowieka. Realizowane są w ten sposób dwa główne założenia: miasto może funkcjonować i rozwijać się w stabilny i przewidywalny sposób, a relacje pomiędzy przestrzenią a człowiekiem nie są zaburzone. Wpływa to pozytywnie na funkcjonowanie miejskiej społeczności.

Podczas procesu projektowego (projektowanie urbanistyczne) przy wykorzystaniu kompozycji przestrzennej stosowane są następujące reguły:

• poszanowanie naturalnego otoczenia i wykorzystanie go w taki sposób, aby jak najlepiej wydobyć jego walory wizualne i umożliwić otwarcia przestrzenne na naturalny krajobraz;
• tworzenie bezpiecznych i przyjaznych przestrzeni publicznych w celu zaistnienia relacji społecznych, zwłaszcza z wykorzystaniem systemów zieleni miejskiej;
• rozmieszczenie założeń urbanistycznych o różnym przeznaczeniu funkcjonalnym (centrum, ośrodki usługowe, kulturalne, zespoły edukacyjne, przestrzenie rekreacyjne itd.) w taki sposób, aby tworzyły się pomiędzy nimi powiązania i relacje kompozycyjne, które ułatwiają orientację przestrzenną użytkownikom miasta;
• czytelny podział struktury miejskiej z wyodrębnionymi w jej ramach mniejszymi jednostkami o zindywidualizowanym charakterze (centrum, śródmieście, dzielnice, przedmieścia).

Janusz Bogdanowski, Kompozycja i planowanie w architekturze krajobrazu, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Kraków 1976

Aleksander Böhm, Wnętrze w kompozycji krajobrazu, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków 2004

Jacek Gyurkovich, Znaczenie form charakterystycznych dla kształtowania i percepcji przestrzeni: wybrane zagadnienia kompozycji w architekturze i urbanistyce, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków 1999

Agata Kantarek, O orientacji w przestrzeni miasta, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków 2013

Christian Norbert-Schulz, Bycie, przestrzeń, architektura, Murator, Warszawa 2000

Kazimierz Wejchert, Elementy kompozycji urbanistycznej, Arkady, Warszawa 2008