Park kulturowy

Potrzeba tworzenia obszarów chronionych w krajobrazie kulturowym wynika z nieustannych przekształceń przestrzeni zurbanizowanej. Część tej przestrzeni zawiera fragmenty o wyjątkowych cechach ważnych dla zachowania dziedzictwa kulturowego danego obszaru. Głównym celem ochrony dziedzictwa jest przeciwdziałanie dalszym współczesnym ingerencjom, które mogłyby istotnie wpłynąć na ich kształt oraz funkcjonowanie takich miejsc i obiektów.

Wartość krajobrazu kulturowego wyraża się w jego historii, układzie przestrzennym czy walorach estetycznych przestrzeni zabudowanej. Początkowe formy ochrony krajobrazu w Polsce obejmowały przede wszystkim jego elementy przyrodnicze, natomiast ochrona obszarów zabudowanych podlegała ochronie konserwatorskiej. Idea ochrony układów miejskich wraz z powiązanymi obszarami przyrodniczymi rozumianymi jako całokształt przestrzeni kulturowej wynika z założeń Europejskiej Konwencji Krajobrazowej z 2000 r. (ratyfikowanej przez Polskę w 2004 r.).
  

Zgodnie z Ustawą o ochronie zabytków utworzyć park kulturowy może rada gminy po zasięgnięciu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków. Park kulturowy jest powoływany uchwałą rady gminy. Dokument taki określa: nazwę parku kulturowego, jego granice, sposób ochrony, a także zakazy i ograniczenia obowiązujące na jego obszarze. Dla parku kulturowego sporządzany jest plan ochrony, może być również powołana jednostka organizacyjna do zarządzania terenem. Uchwalenie parku kulturowego ma wpływ na dokumenty planistyczne gminy, która ma obowiązek sporządzić miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego na obszarze, który obejmuje park kulturowy. Również w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania gmina ma obowiązek uwzględnić ochronę parku kulturowego.

Zasady działania parku kulturowego zawarte są w uchwale i mogą obowiązywać na całości lub części jego obszaru. Uchwała może ustanawiać zakazy i ograniczenia, które dotyczą:

• prowadzenia robót budowlanych oraz działalności przemysłowej, rolniczej, hodowlanej, handlowej lub usługowej;
• zmiany sposobu korzystania z zabytków nieruchomych;
• umieszczania tablic, napisów, ogłoszeń reklamowych i innych znaków niezwiązanych z ochroną parku kulturowego, z wyjątkiem znaków drogowych i znaków związanych z ochroną porządku i bezpieczeństwa publicznego,
• zasad i warunków sytuowania obiektów małej architektury;
• składowania lub magazynowania odpadów.

Parki kulturowe mogą powstawać w Polsce od 2003 r. dzięki zapisom zawartym w Ustawie o ochronie zabytków. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego podaje, że w Polsce funkcjonuje 38 parków kulturowych, jednak nie przedstawia ich szczegółowej listy. Informacje dotyczące uchwał i funkcjonowania parków kulturowych obecnie znajdują się w kompetencji gmin. W publikacji Park kulturowy jako forma ochrony krajobrazu kulturowego (Myczkowski, Marcinek, Siwek, 2017) znajduje się analiza istniejących parków kulturowych wraz z wykazem ich nazw oraz powołujących je uchwał. Również Narodowy Instytut Dziedzictwa podaje zestawienie istniejących parków kulturowych w Polsce w roku 2021. Cały czas powstają i są planowane inicjatywy w sprawie powołania nowych parków kulturowych, ale jest to często proces długotrwały i wymagający różnorodnych konsultacji, zanim zostanie wprowadzona ochrona prawna danego obszaru.

Obszary, na których znajdują się parki kulturowe w Polsce, są różnorodne ze względu na rodzaj zasobów, ale w znacznej części obejmują historyczne obszary staromiejskie miast zarówno w ich centrach, jak i na pozostałym terenie zurbanizowanym. Są to np. Stare Miasto w Krakowie i Stare Miasto we Wrocławiu, Książęce Miasto Brzeg czy obszar ulicy Krupówki w Zakopanem. Inne zasoby objęte ochroną parku kulturowego to obszary związane z układami fortecznymi, kultem religijnym lub miejsca o znaczeniu archeologicznym, takie jak np. Park Kulturowy Twierdza Kłodzka, Park Kulturowy Cmentarz Żydowski w Żorach, Park Kulturowy Ośmiu Błogosławieństw w Sierakowicach, Park Kulturowy Wietrzychowice, Park Kulturowy Grodzisko w Wicinie. Powoływane są również parki kulturowe chroniące krajobrazy kulturowe terenów niezurbanizowanych, takie jak Park Kulturowy Kotliny Jeleniogórskiej czy Park Kulturowy Kotliny Zakopiańskiej.

Zbigniew Myczkowski, Roman Marcinek, Andrzej Siwek, Park kulturowy jako forma ochrony krajobrazu kulturowego (historycznego), OT NID, Kraków 2017

Ustawa o ochronie zabytków

Zestawienie istniejących parków kulturowych w Polsce