Wieś

Słownik języka polskiego dostępny na stronie sjp.pwn.pl podaje kilka definicji słowa „wieś”. Dwie najważniejsze to: „tereny pozamiejskie, rolnicze, letniskowe” i „miejscowość zamieszkała przez ludzi, którzy trudnią się pracą na roli”. Wieloznaczność słownikowej definicji ujawnia nierozerwalne odniesienie terminu do przestrzeni, dlatego w tych kategoriach wieś możemy rozumieć w dwóch skalach – terytorium i osady.

W skali terytorium to, co możemy nazwać wsią, w perspektywie przestrzennej najlepiej opisują poglądy Jessa Gilberta, który określa wieś przez pryzmat form produkcji związanych bezpośrednio ze środowiskiem naturalnym. Jak zauważa Śpiewak, nie oznacza to, że działalność mieszkańców wsi musi ograniczać się do pracy rolnej – może bowiem oznaczać wszystkie formy zatrudnienia bezpośrednio lub pośrednio korzystające z zasobów krajobrazu, przestrzeni, w której są wykonywane. Główny Urząd Statystyczny określa wieś jako wszystko to, co nie jest miastem. Oznacza to, że w Polsce za wieś uznaje się aż 93% obszaru kraju. Natomiast gdy wieś określimy jako zbiór form produkcji i zamieszkania związanych ze środowiskiem naturalnym, okaże się, że sporo terenów zaliczonych przez GUS do kategorii wsi nie będzie spełniać warunku relacji z krajobrazem.

Czynnikiem zasadniczo wpływającym na określenie tego, czy dany teren można nazwać wsią, czy nie, jest bliskość miasta. Obszary peryferyjne względem ośrodków miejskich zachowują więcej przestrzennych i społecznych cech tradycyjnej wsi, z kolei tereny satelitarne względem miast, podlegające procesom suburbanizacji, najczęściej zostają przekształcone i zatracają wymienione cechy.

W skali osady tym, co definiuje wieś, są relacje przestrzenne i architektura danej jednostki. W rozumieniu polskiej legislacji wieś określa się jako „[…] jednostkę osadniczą o zwartej lub rozproszonej zabudowie i istniejących funkcjach rolniczych lub związanych z nimi usługowych lub turystycznych nieposiadającą praw miejskich lub statusu miasta” (Dz.U. 2003 nr 166 poz. 1612). Przyjęcie jako jedynej kategorii kwestii posiadania praw miejskich prowadzi do wielu problematycznych sytuacji, gdyż w kraju znajdują się duże wsie (największa wieś w kraju to Kozy w województwie śląskim, liczące 12 271 mieszkańców), które znacząco przewyższają liczbą ludności małe miasta (najmniejsze miasto w kraju to Opatowiec w województwie świętokrzyskim, mający 313 mieszkańców).

Dlatego wieś w ujęciu jednostki osadniczej najlepiej określać z perspektywy procesów, które doprowadziły do powstania danej formy osadniczej, czyli w ujęciu morfogenetycznym. W swoich opracowaniach dotyczących typów morfogenetycznych osiedli wiejskich w Polsce w pierwszej połowie XIX wieku Halina Szulc dzieli osady na wsie nieregularne i regularne. W grupie pierwszej wymienia siedem kategorii: wsie drogowe, ślepe drogowe, małe owalnice, rozdrożne, okrągłe i okolice oraz wsie wielodrożnicowe. Natomiast w grupie drugiej badaczka wymienia osiem kategorii wsi: duże ulicówki, duże owalnice, duże ślepe owalnice; łańcuchówki; rzędówki bagienne (np. kolonie holenderskie); szeregówki; kolonie (fryderycjańskie, józefińskie i tzw. puszczańskie); rzędówki. Zestaw typów morfogenetycznych opisanych przez Szulc można dziś poszerzyć o popegeerowskie i kolonie suburbanizacyjne, które również mają charakterystyczną genezę i morfologię.

Współcześnie planowanie przestrzenne obszarów wiejskich (tak jak planowanie przestrzenne ogólnie) odbywa się w trzech skalach: krajowej, regionalnej (wojewódzkiej) i lokalnej (gminnej). W tej ostatniej przeznaczenie terenów wiejskich określane jest w studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. Jak wynika z danych GUS, w roku 2021 tylko jedna trzecia (dokładnie 31,7%) terytorium kraju miała uchwalone miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego. Obowiązujące dziś studia przewidują ogromną nadpodaż terenów przeznaczonych na inwestycje mieszkaniowe: dane prezentowane przez Najwyższą Izbę Kontroli mówią, że na obszarach wskazanych w studiach mogłoby zamieszkać 130–200 milionów ludzi. Gdy dodamy, że większość tych terenów wyznaczona jest na obszarach wiejskich, a cena gruntów w miastach rośnie, prowadzi to do wymuszenia (określenie Katarzyny Kajdanek) realizacji potrzeb mieszkaniowych na terenach ulokowanych poza miastem. W efekcie prowadzi to do postępującego rozproszenia zabudowy na obszarach wiejskich, którego efektem jest chaos przestrzenny. Jak czytamy w raporcie Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN, efekty chaosu przestrzennego kosztują nas rocznie 84,3 mld złotych. Kwota ta generowana jest przez niekontrolowane osadnictwo i rozbudowaną infrastrukturę techniczną (drogi, mosty, sieci energetyczne, teletechniczne, sanitarne), które w efekcie zwiększają koszty utrzymaniowe i czas dojazdu między miejscem zamieszkania a miejscem pracy czy nauki. Sytuacji nie polepsza fakt, że ustawodawca wprowadza nowe możliwości działania poza miejscowymi planami, takie jak specustawa mieszkaniowa (tzw. lex deweloper) czy możliwość realizacji kolejnych inwestycji budowlanych w formule zgłoszenia.

Obecnie w kraju znajdują się 43 122 wsie, z czego 29 138 leży na terenach gmin wiejskich, a pozostałe 13 984 wsie znajdują się na obszarach gmin miejsko-wiejskich.

Halamska Maria, Monika Stanny, Jerzy Wilkin, Ciągłość i zmiana: sto lat rozwoju polskiej wsi. T. 2, IRWiR PAN, Scholar, Warszawa 2019

Sadura Przemysław, Katarzyna Murawska, Zofia Włodarczyk, Wieś w Polsce 2017: diagnoza i prognoza: raport z badania, Fundacja Wspomagania Wsi, Warszawa 2017

Stanny Monika, Wieś, obszar wiejski, ludność wiejska – o problemach z ich definiowaniem. Wielowymiarowe spojrzenie, „Wieś i Rolnictwo” 2014, 162, nr 1

Szulc Halina, Morfogeneza osiedli wiejskich w Polsce, [w:] „Prace geograficzne”, nr 163, Continuo, Wrocław 1995

Śpiewak Ruta, Definiowanie kategorii „wieś” na początku XXI wieku, czyli o kłopotach badacza obszarów wiejskich, „Wieś i Rolnictwo” 2012, 3 (156), s. 30–45 
 Dostępne na: https://kwartalnik.irwirpan.waw.pl/wir/article/view/396 (udostępniono 17 lipca 2023)

Wilkin Jerzy, Andrzej Hałasiewicz (red.), Polska wieś 2022: Raport o stanie wsi, Scholar, Warszawa 2022
  

Atlas obszarów wiejskich Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania Polskiej Akademii Nauk

Chaos przestrzenny z perspektywy Najwyższej Izby Kontroli

Hasło Wieś w Słowniku języka polskiego PWN