Gospodarka cyrkularna

Z roku na rok gwałtownie rośnie wydobycie i zużycie surowców. Według Circularity Gap Report z 2022 r. w ciągu zaledwie 50 lat globalnie wzrosły one prawie czterokrotnie, przewyższając wzrost populacji. Nasz liniowy model gospodarki konsumpcyjnej (take-make-waste) bazuje na ciągłym wzroście. Według autorów wspomnianego raportu obecnie zużywamy 100 miliardów ton surowców rocznie. Ponad 90% wszystkich wydobywanych i wykorzystywanych materiałów jest marnowanych, a jedynie 8,6% wraca do obiegu. W Polsce nieco więcej, bo 10,2% – za to nasz kraj wydobywa aż 16,7 ton zasobów rocznie na mieszkańca (znacznie powyżej średniej UE, która wynosi 10,3 tony). 70% globalnych emisji gazów cieplarnianych wiąże się z obsługą i użytkowaniem materiałów.

Jeśli nie zmienimy całkowicie sposobu, w jaki je wykorzystujemy, nie będziemy mogli w znaczący sposób ograniczyć emisji.

Zgodnie z raportem The Global Status Report for Buildings and Construction, przygotowanym w 2021 r. w ramach programu środowiskowego ONZ, użytkowane budynki są głównymi emitentami dwutlenku węgla i pochłaniają prawie jedną trzecią światowego zużycia energii. Jednocześnie sektor budowlany odpowiada za ⅓ konsumpcji materiałów. W ciągu ostatnich dwóch dekad rosnący popyt ze strony branży budowlanej spowodował potrojenie wydobycia minerałów niemetalicznych — zwłaszcza piasku i żwiru, przy okazji powodując problemy np. z niedoborem wody. Sektor budowlany nie wykorzystuje potencjału materiałów z odzysku. Część z nich jest wykorzystywana ponownie, jednak większość podlega kaskadowaniu (downcyclingowi), tracąc znacznie na wartości – odpady są zamieniane w gruz, który służy do budowy dróg bądź fundamentów. Aby tego uniknąć, zainicjowano projekty opracowujące paszporty materiałowe (circularity passport, cradle-to-cradle passport czy product passport), które określałyby, z czego budynek się składa, tak by móc przewidzieć, do czego jego elementy można by wykorzystać po rozbiórce. Do projektów tych należy np. finansowany przez Unię Europejską i obowiązujący na jej terenie BAMB (Building as Material Banks).

Sposób projektowania i produkcji przedmiotów zgodnie z koncepcją zrównoważonego rozwoju i gospodarki cyrkularnej – tak by po zakończeniu ich użytkowania można je było włączyć do ponownego obiegu to cradle-to-cradle (C2C, czyli model „od kołyski do kołyski”) – zakłada, że już na etapie projektu produkt (np. budynek) jest tak pomyślany, by koszt jego recyclingu był niższy niż zakup nowych materiałów.
  

Według raportu CGR dla naszego kraju w Polsce sektor budowlany zużywa ogromne ilości materiałów, energii i wody – a prognozuje się jeszcze wzrost w tym zakresie. Poza tym na obszarze kraju przeważają stare budynki, nieefektywne energetycznie. Jednocześnie to właśnie sektor budownictwa, zaraz obok rolno-spożywczego, ma potencjał na największe oszczędności w zużywanych materiałach oraz w ograniczeniu śladu węglowego, w związku z czym jego transformacja w kierunku gospodarki cyrkularnej jest kluczowa. Aby to się powiodło, autorzy ww. raportu zalecają optymalizację działań sektora budowlanego poprzez ograniczenie rozbudowy i wykorzystanie większej ilości materiałów wtórnych, nadanie priorytetu głębokiej modernizacji (tj. dostosowywaniu budynków do standardów energooszczędności), stworzenie zasobooszczędnych materiałów budowlanych (tj. priorytetowe traktowanie lekkich i trwałych materiałów) oraz minimalizowanie zużycia energii.

Jednym z pomysłów na miejski recykling budowlany jest tzw. górnictwo miejskie. Jest to proces odzyskiwania i ponownego wykorzystywania materiałów miejskich. Mogą one pochodzić z budynków, infrastruktury lub produktów, które są już przestarzałe. Gdy kończy się okres użytkowania (budynek nie spełnia już wymogów bezpieczeństwa lub inwestor chce wybudować nowy blok w miejscu pustostanu), materiały składające się na pierwotny obiekt stają się dostępne. Jane Jacobs już w na początku lat 60. zeszłego wieku twierdziła, że „miasta są kopalniami przyszłości”. Odzyskiwanie materiałów nie jest nowością, ale skala kryzysu klimatycznego wymaga ambitniejszego i bardziej proaktywnego podejścia. Budynki zawierają tony stali, miedzi, aluminium i ołowiu, które można by odzyskać. Pierwszym krokiem w każdym procesie wydobywczym jest fizyczne poszukiwanie minerałów i metali szlachetnych. To obecnie jeden z najszybciej rozwijających się trendów na świecie. W 2022 r. na Politechnice Wrocławskiej otwarto pierwszy w Polsce kierunek studiów badających to zagadnienie – urban mining.

Prognozuje się, że do 2060 r. powierzchnia zabudowana na Ziemi podwoi się.

Adrian Krężlik, Zanieczyszczenie architekturą, w: Antropocen. W stronę architektury regenerującej, red. Kacper Kępiński, Adrian Krężlik, s. 253–268, wyd. NIAiU, Warszawa 2022

Circle Economy

Circular Gap Report Poland

Circular Economy Action Plan

Ministerstwo Klimatu i Środowiska