Dziedzictwo kulturowe

Pojęcie dziedzictwa kulturowego zostało zaproponowane w Konwencji w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, przyjętej w Paryżu 16 listopada 1972 r., którą strona polska ratyfikowała 30 września 1976 r.

 Dziedzictwo materialne mogą stanowić dzieła architektury i sztuk pięknych, a także sztuki stosowanej i ludowej, obiekty o walorach archeologicznych, stanowiska archeologiczne wartościowe z punktu widzenia historycznego, estetycznego, etnologicznego lub antropologicznego, zespoły budowli, dzieła człowieka i przyrody, rezerwaty, zabytkowe układy przestrzenne, parki czy dziedzictwo przemysłowe.
 
 Dziedzictwo niematerialne tworzą tradycje ustne i języki, dzieła literatury i muzyki, pieśni, tańce, tradycje kulinarne, sporty i zabawy ludowe, zwyczaje, ceremoniały, wierzenia, praktyki, przekonania estetyczne i duchowe.
  

Dziedzictwo materialne chronione jest w prawie polskim na podstawie Ustawy z dnia 23 lipca z 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, a dziedzictwo niematerialne – w prawie europejskim Konwencją UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego przyjętą w Paryżu 23 października 2003 r. Konwencja ta ustanowiła także Listę światowego dziedzictwa UNESCO, na której umieszczone są obiekty dziedzictwa kulturowego o wyjątkowej wartości dla ludzkości. O umieszczeniu na niej lub skreśleniu z niej obiektu decydują podczas corocznej sesji członkowie Komitetu Światowego Dziedzictwa. Proponowane na listach informacyjnych przez państwa strony obiekty podlegają ocenie doradzających komitetowi ekspertów z ICOMOS (International Council on Monuments and Sites) i IUCN (The International Union for Conservation of Nature).
 
 Umieszczany na liście obiekt musi reprezentować tzw. wyjątkową powszechną wartość i spełnić przynajmniej 1 z 10 warunków:

• reprezentować arcydzieło ludzkiego geniuszu twórczego;
• przedstawiać ważną wymianę ludzkich wartości na przestrzeni dziejów lub w obszarze danego regionu świata, w zakresie rozwoju architektury lub technologii, w sztukach monumentalnych, urbanistyce lub projektowaniu krajobrazu;
• przedstawiać unikatowe albo przynajmniej wyjątkowe świadectwo tradycji kulturowej lub istniejącej albo minionej cywilizacji;
• przedstawiać szczególny przykład tradycyjnego ludzkiego osadnictwa, zagospodarowania ziemi lub morza reprezentatywny dla danej kultury (lub kultur) albo ludzkiej interakcji ze środowiskiem, szczególnie jeśli stało się ono zagrożone wskutek nieodwracalnej zmiany, pozostawać w bezpośrednim lub namacalnym związku z wydarzeniami lub żywą tradycją, pomysłowością lub wierzeniami albo z dziełami artystycznymi lub literackimi o wyjątkowym uniwersalnym znaczeniu;
• obejmować wyjątkowe zjawiska przyrodnicze lub tereny szczególnego naturalnego piękna i o znaczeniu estetycznym;
• przedstawiać szczególne świadectwo ważnych etapów w historii planety, zawierające ślady dawnego życia istotnych toczących się procesów geologicznych, tworzących formy ukształtowania terenu lub istotne formacje geomorficzne lub fizjograficzne;
• przedstawiać szczególny przykład toczących się procesów ekologicznych i biologicznych istotnych dla ewolucji i rozwoju lądowych, słodkowodnych, przybrzeżnych i morskich ekosystemów lub społeczności zwierząt i roślin;
• obejmować najważniejsze środowiska przyrodnicze do ochrony różnorodności form życia, łącznie z zagrożonymi gatunkami o uniwersalnej wartości z punktu widzenia nauki i konserwacji.

Formy dziedzictwa związane z architekturą i planowaniem przestrzeni to głównie elementy dziedzictwa materialnego. Polskimi obiektami wpisanymi na Listę światowego dziedzictwa UNESCO są:

• Stare Miasto w Krakowie;
• Auschwitz-Birkenau – niemiecki nazistowski obóz koncentracyjny i zagłady (1940–1945);
• odbudowane Stare Miasto w Warszawie;
• Stare Miasto w Zamościu;
• średniowieczny zespół miejski Torunia;
• zamek krzyżacki w Malborku;
• Kalwaria Zebrzydowska – manierystyczny zespół architektoniczny i krajobrazowy oraz park pielgrzymkowy;
• Kościoły Pokoju w Jaworze i Świdnicy;
• drewniane kościoły południowej Małopolski: Binarowa, Blizne, Haczów, Lipnica Murowana, Sękowa;
• Hala Stulecia we Wrocławiu;
• drewniane cerkwie w polskim i ukraińskim regionie Karpat.

Mimo że architektura łączy się przede wszystkim z dziedzictwem materialnym, może być (sama w sobie nie spełniając kryteriów dziedzictwa materialnego) źródłem lub oprawą dla powstającego w niej dziedzictwa niematerialnego. Zwraca na to uwagę Kuba Snopek po analizie moskiewskiego osiedla Bielajewo. Jako miejsce typowe, powstałe w ramach chruszczowskiego programu mieszkaniowego, wzniesione z prefabrykatów, nie zasługuje na ochronę w kontekście warunków stawianych architekturze – jednak powstałe na nim dziedzictwo rosyjskich konceptualistów jest wyjątkowe. Autor pyta: „Czy to unikatowe niematerialne dziedzictwo może być kluczem do ochrony typowej architektury?”.
  

Jan Pruszyński, Dziedzictwo kultury Polski, jego straty i ochrona prawna, Wolters Kluwer, Kraków 2001

Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, tzw. konwencja paryska, Dz.U. 1976 nr 32 poz. 190

Konwencja UNESCO z 2003 r. w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego