Historia urbanistyki

Miasta zmieniały się wraz z rozwojem ludzkiej cywilizacji. Zmiana trybu życia społeczności z koczowniczego na osadniczy przyczyniła się do powstawania pierwszych stałych skupisk ludzkich: osad. Z czasem w poszczególnych ośrodkach osadniczych zaczęto zajmować się nie tylko rolnictwem i przetwórstwem, ale też rzemiosłem, handlem, kulturą. Równolegle powstawały nowe warstwy społeczne, które nie były związane ściśle z uprawą roli i hodowlą zwierząt. Pierwsze miasta miały zwarte układy zabudowy mieszkaniowej, ośrodki kultu oraz różnego rodzaju założenia obronne.

Badania nad historią najstarszych miast prowadzone są na całym świecie, ponieważ ośrodki miejskie powstawały w różnych rejonach geograficznych i były wytworami niezależnych od siebie cywilizacji. Przyczyny powstawania miast są różne. Zazwyczaj miasta rozwijały się z mniejszych ośrodków osadniczych, które zyskiwały na znaczeniu wskutek np. zmian gospodarczych lub klimatycznych. Część z nich była zakładana intencjonalnie jako oddzielny projekt, np. średniowieczne miasta (zakładane na prawie lokacyjnym) czy miasta takie jak Palmanuova lub Zamość (zakładane na wzór renesansowych układów miast idealnych).

Obecne badania historyczne mówią, że najstarsze miasta powstały w rejonie starożytnej Mezopotamii (współcześnie są to tereny Syrii i Iraku), który był również obszarem ich rozkwitu, w tym najsłynniejszego z nich: Babilonu. Miasto Uruk, które dziś uznawane jest za najstarsze miasto świata, istniało ok. 4000–1900 r. p.n.e. i liczyło nawet 80 tys. mieszkańców (Wilson, 2022). Było to ówcześnie najbardziej zaludnione miejsce na Ziemi. Opisy tego miasta można znaleźć w Eposie o Gilgameszu, najstarszym utworze literackim na świecie. Na podstawie badań archeologicznych dokonano rekonstrukcji jego układu urbanistycznego. Część najstarszych miast świata już nie istnieje, np. historyczna Troja, która w antyku była ważnym ośrodkiem miejskim (znana z zapisów Homera zawartych w Iliadzie). Jej ruiny zostały odkopane dopiero w XIX w. na terenach dzisiejszej Turcji. Przyczyny upadku miast były różne. Mogły to być działania wojenne, przemiany społeczne, gospodarcze, polityczne czy naturalne zmiany ukształtowania terenu, np. przekształcenie koryta rzeki przepływającej przez miasto.

Kształt i strukturę historycznej zabudowy znamy z badań archeologicznych oraz źródłowych dokumentów historycznych. Jednak wiele miast starożytnych przetrwało do czasów współczesnych. Ich układy urbanistyczne przekształcały się wraz z rozwojem społeczeństwa i rozwojem technologii budowlanych oraz inżynierii.
  

Historia urbanistyki zajmuje się nie tylko analizą rozwoju i funkcjonowania ośrodków miejskich, ale również idei stojących za projektami historycznych ośrodków. Część miast powstawała spontanicznie – wraz z przyrostem ludności oraz rozwojem technologii rozbudowywały się organicznie z uwzględnieniem topografii terenu i warunków klimatycznych.

Jednak już w starożytności zaczęły powstawać ośrodki miejskie realizowane według określonego projektu urbanistycznego. Miało to przede wszystkim na celu uniknięcie negatywnych zjawisk, takich np. jak chaotyczna i zbyt gęsta zabudowa. Budowa miasta według projektu umożliwiała uporządkowanie zabudowy, wprowadzenie infrastruktury (takiej jak drogi czy kanalizacja) oraz zapewnienie bezpieczeństwa. W ten sposób w starożytnej Grecji odbudowany został Milet (zniszczony ok. 494 r. p.n.e. po wojnie z Persami). Autorem projektu urbanistycznego był Hippodamos, który zaproponował regularny układ zabudowy, realizowany potem w wielu innych antycznych miastach. Obecnie ten układ znany jest jako plan hippodamejski. Miał on bardzo duży wpływ na rozwój starożytnej urbanistyki.

W historii urbanistyki powstało również wiele teoretycznych traktatów i projektów dotyczących budowy miast. Wszystkie miały na celu poprawę warunków życia w mieście poprzez odpowiednią organizację układów zabudowy oraz komunikacji, lokalizację przestrzeni publicznych oraz budynków użyteczności publicznej, a także murów obronnych. Traktaty o budowie miast powstawały już w czasach antycznych. Rzymski architekt Witruwiusz w swoim traktacie O architekturze ksiąg dziesięć zamieścił przemyślenia dotyczące architektury oraz omówił zasady projektowania ówczesnych miast.

Wiele teoretycznych traktatów dotyczących budowy miasta idealnego pojawiło się w renesansie: epoce, w której inspirowano się dziedzictwem kultury antycznej. Autorami traktatów byli przeważnie włoscy architekci i artyści, np. Giorgio Vasari, Filarete, Leonardo da Vinci, ale też twórcy z innych krajów, np. Albrecht Dürer. Wiele z tych dzieł pozostało tylko projektami teoretycznymi. Są jednak bardzo cenne dla historii urbanistyki: pokazywały, jak kształtowało się myślenie o rozwoju miast, w którym uwzględniano dobrostan różnych grup społecznych.

Na podstawie renesansowej idei miasta idealnego został zbudowany Zamość, założony w 1580 r. przez Jana Zamoyskiego, kanclerza wielki koronnego i hetmana wielkiego koronnego Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Zamość został założony w wyniku aktu lokacyjnego. Dokument ten nadawał nowo powstałym miastom określone prawa i przywileje. Zamość był własnością Jana Zamojskiego, ale w wyniku odpowiedniego ukształtowania miał stać się ważnym polskim ośrodkiem handlu, kultury i nauki. Układ urbanistyczny Zamościa przetrwał do dziś i jest jednym z najważniejszych zabytków architektury i urbanistyki w Polsce. W 1992 r. Stare Miasto w Zamościu zostało wpisane na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO jako materialne świadectwo realizacji renesansowej idei miasta idealnego.

Przełomem w rozwoju miast stała się rewolucja przemysłowa XIX w. Rozwój technologii i produkcji radykalnie zmienił obraz miast – początkowo Europy, a następnie reszty świata. Gwałtowna urbanizacja przyczyniła się do powstania wielu nowych funkcji miejskich, takich jak przemysł, produkcja, wydobycie i przetwarzanie złóż naturalnych, transport masowy i nowa infrastruktura techniczna. Pogłębiły się niekorzystne zjawiska w przestrzeni miejskiej, np. nadmierne zagęszczenie zabudowy. Powstały także nowe zagrożenia, takie jak zanieczyszczenie środowiska na skutek produkcji przemysłowej.

W XIX w. wyodrębnione zostało pojęcie urbanistyki jako dziedziny nauki. Za jej twórcę uznaje się hiszpańskiego inżyniera o nazwisku Ildefons Cerdà, który w 1867 r. opublikował książkę Teoría General de la Urbanización (Ogólna teoria urbanizacji), w której opisał swoje doświadczenia z projektowaniem dzielnicy Barcelony: Eixample (projektowanie urbanistyczne).

Rozwój współczesnych miast i wyzwania, z którymi się mierzą, zwykle są odmienne niż w przypadku miast historycznych, ale często również ich dotyczą. Wiele miast założonych setki lat temu funkcjonuje bowiem do dziś: w ich strukturach przeplatają się fragmenty historyczne i współczesne.
  

Z perspektywy pierwszej połowy XXI w. badania nad rozwojem i przekształceniami miast obejmują inne dziedziny i zagadnienia niż te, które dotyczyły miast w przeszłości. Historyczne ośrodki miejskie rozwijały się w powiązaniu ze swoim regionem, lokalną kulturą i krajem. Układ historycznych struktur miejskich wyraźnie oddzielał się od terenów niezabudowanych, życie miejskie miało zupełnie innych charakter niż życie na wsi. Czynniki, które wpływały na przemiany historycznych miast, bardzo rzadko miały charakter globalny. W przeszłości miasto wyraźnie różniło się od wsi – zarówno skalą zabudowy, jak i stylem życia mieszkańców. Obecnie tereny pozamiejskie włączane są w obszar wielkich aglomeracji miejskich i są ścisłe powiązane z miastami. Powstają również układy metropolitalne, które sięgają poza regiony i granice państw. Historyczne struktury miejskie stają się integralną częścią współczesnych metropolii.

W kontekście wielowiekowych układów urbanistycznych ważnym wyzwaniem dla współczesnej urbanistyki jest ich ochrona przy jednoczesnym dostosowaniu do współczesnych standardów użytkowania. Ochrona dziedzictwa i krajobrazu kulturowego realizowana jest poprzez różnorodne międzynarodowe organizacje: przykładowo UNESCO prowadzi Listę Światowego Dziedzictwa, na którą wpisane są w Polsce historyczne fragmenty miast, m.in. Stare Miasto w Krakowie, średniowieczny układ miejski Torunia, Stare Miasto w Zamościu czy Stare Miasto w Warszawie (jako przykład całkowitej odbudowy historycznego układu miasta po zniszczeniach wojennych).

Krajową formą ochrony dziedzictwa kulturowego jest park kulturowy funkcjonujący jako uchwała rady miasta, dzięki której można chronić nie tylko pojedyncze zabytkowe obiekty, ale większe miejskie układy przestrzenne. Dzięki zapisom zawartym w Ustawie z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami obecnie powstają parki kulturowe. Chronią one wydzielony przestrzennie fragment miasta, który może obejmować staromiejskie układy urbanistyczne jako wartościowe elementy krajobrazu kulturowego. Zapisy zawarte w uchwale dotyczącej parku kulturowego mogą ograniczać na jego terenie działalność budowlaną, a także inne formy działalności komercyjnej. Określają formę znaków przestrzennych i ogłoszeń reklamowych, a także sposoby korzystania z obiektów zabytkowych.
  

Jan Maciej Chmielewski, Teoria urbanistyki w projektowaniu i planowaniu miast, Wydawnictwo Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2005

Wacław Ostrowski, Wprowadzenie do historii i budowy miast, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2001

Zbigniew Paszkowski, Historia idei miasta od antyku do renesansu, Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie, Szczecin 2015

Zbigniew Paszkowski, Miasto idealne w perspektywie europejskiej i jego związki z urbanistyką współczesną, Universitas, Kraków 2012

Mirosław Przyłęcki, Zarys dziejów budowy miast i wsi, Wydawnictwo Akademii Rolniczej we Wrocławiu, Wrocław 2004

Janusz Słodczyk, Historia planowania i budowy miast, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2012

Ben Wilson, Największy wynalazek ludzkości. Metropolis, Czarna Owca, Warszawa 2022
  

Polskie obiekty na liście światowego dziedzictwa