Terytorium

Wiele zachowań przestrzennych człowieka związanych jest z terytorialnością (działaniem polegającym na wyznaczaniu i kontrolowaniu granic obszaru uznawanego za własny) i terytorializmem (biologiczną potrzebą ochrony określonego miejsca). Zjawiskami społecznymi tego typu zajmuje się proksemika, badająca relacje pomiędzy ludźmi a przestrzenią oraz mechanizmy jej zawłaszczania. Za jednego z jej twórców uważa się antropologa i etnologa Edwarda T. Halla, autora książki pt. Ukryty wymiar. Poczucie przynależności do danego miejsca buduje tożsamość kulturową i etniczną, ale może także przerodzić się w działania o charakterze opresyjnym, związane z naruszeniem subiektywnie wyznaczonych granic strzeżonej własności, biologicznie użytecznej do zdobywania pożywienia i budowania poczucia bezpieczeństwa.

Pojęcie terytorium w odniesieniu do urbanistyki zdefiniował w 1992 r. szwajcarski historyk urbanistyki i architektury André Corboz. Według niego na początku lat 90. planowanie przestrzenne weszło w fazę miasta-terytorium, czyli obszaru o skali sytuującej się na pograniczu miasta i regionu, pola bez wyraźnego centrum, o rozproszonej tkance i zacierających się krawędziach. Takie twory urbanistyczne nazywane są przez teoretyków także miastami rozproszonymi czy międzymiastami, chociaż równie dobrze mogą powstawać w obrębie terenów wiejskich czy niezurbanizowanych. Planowanie w tej skali obejmuje pełną różnorodność formalną i funkcjonalną wszystkich możliwych wariantów zagospodarowania ziemi i jest elementem szeroko rozumianej polityki prowadzonej przez organy administracji na wszystkich szczeblach.

Terytorium może określać dynamikę zjawisk przestrzennych, ale także społecznych, gospodarczych czy przyrodniczych (np. terytoria związane z wydobyciem węgla, terytoria występowania określonych gatunków roślin i zwierząt, terytoria okupowane czy terytoria charakteryzujące się wysokim poparciem dla określonych partii czy poglądów). Nie musi ono w związku z tym pokrywać się z fizycznie wyznaczonymi granicami określonych obszarów geograficznych ani posiadać czytelnie wyznaczonej stałej formy.

Zajmująca się problematyką terytorium współczesna badaczka Milica Topalovic udowadnia, że w dzisiejszej zglobalizowanej rzeczywistości jedynie dogłębne przyglądanie się obszarom w tej skali pomoże zrozumieć procesy urbanizacyjne i dynamikę zmieniających się form zagospodarowania przestrzennego, często przekraczających tradycyjne podziały na regiony geograficzne czy strefy administracyjne. Miasta nie są jedynymi wartymi analizy przestrzennej elementami środowiska życia człowieka, a mimo to działalność urbanistów i architektów często się do nich ogranicza. 

Definicja planowania terytorialnego związana jest z optymalnym wykorzystaniem gruntów. Skupiając się na czysto inżynierskim charakterze gospodarki przestrzennej, w dyskursie związanym z działaniem w skali regionu rola architektów często bywa marginalizowana. Tymczasem, jak wskazuje wielu badaczy, to właśnie gwałtowna urbanizacja w ujęciu terytorialnym jest kluczowa dla zrozumienia kierunku rozwoju współczesnych społeczeństw – nie tylko w kontekście makroekonomicznym, ale także przestrzennym i ekologicznym.

André Corboz, The Land as a Palimpsest, 1983

ETH Studio Basel, Territory: On the Development of Landscape and City, Bazylea 2016

Milica Topalovic, Beyond the Limits of the City: Research and Design of Urbanising Territories, Zürich2016

The Architecture of Territory?, Milica Topalovic

Architecture of Territory. Beyond the Limits of the City: Research and Design of Urbanising Territories, Milica Topalovic